بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این نوشته مروری بر چگونگی ،شکل گیری،عملکرد و سرنوشت میدان ایرانی است که به علت از هم گسیختگی فضایی موجود در کالبد و عملکردش،و نیز هرج و مرج جاری در تجسم هویت این عنصر شهری در عرصه طراحی و شکل بخشی،به عنوان فضایی تعریف نشده موسوم گردیده است.روند رسیدن به نقطه ی کنونی چگونه بوده،چه عواملی در آن دخیل بوده اند ونقش سه عنصر کلیدی بازار،حکومت ومذهب در سیر تحولات آن با بررسی چند میدان و تاکید بر میدان نقش جهان چه بوده است.
هویت مکانی، تابعی از کارکرد فضاها وساختارهای مکانی است .هویتهای مکانی برانگیزاننده احساس تعلق مکانی متفاوت هستند که متناسب با فرهنگ سیاسی ساکنان آن محدوده خالق کنشهای سیاسی متفاوت به شمار میروند .حوزه نفوذ مکانها تابعی از وزن مکانی و موقعیت راهبردی آنهاست .از این منظر کنش گران سیاسی با بهره پیری از باورهای مذهبی مردم و حضور در مکانهای خاص به قدرت نمایی و سهم خواهی می پرداختند. پژوهش حاضر با بهرهگیری از یافته های میدانی دیگر پژوهشهای انجام شده به نتیجه رسید که فضا، ساختار و کارکردهای مکانی محدوده میدان و خیابان انقلاب القاء کننده آن شکل از هویت مکانی برای جریانهای سیاسی است که دیگر محدوده ها توان تأمین آرمان ها و مطالبات آنها را ندارند.
مقدمه:
میدان عرصه نمایشی است برای زندگی یک شهر ،از حرکت،کوشش و تلاش برای زندگی و سرزندگی شهروندانش خبر می دهد.میدان با طرح وترکیبش به شهر هویت می بخشد واز هویت ساکنان آن خبر می دهد.قدرت،خلاقیت،هنر و کمال دوستی مردم در آن است.از عشق به زندگی وعشق به آرمان های جمعی حکایت می کند.نقش نظم و پاکیزگی و آرامش ذهن ومردمانش در آن است.اگر شهری را می خواهید بشناسید از میدانی که مقصد عامه است دیدن کنید،شهر در آیینه ی میدان هایش به کمال منعکس است.
در این مقاله تلاش شده از انعکاس هویتمان در میدان سراغ گرفته شود.مروری بر تاریخ شهر کافیست ؛در شرق وغرب ،در قدیم و جدید،میدان به عنوان یک عنصر دیرپای شهری ،در ابعاد و اشکال مختلف ،وجود داشته و صحنه و عرصه تاریخ جوامع اسکان یافته بود. مکان، کانون هویت و تجلی فرهنگ در مکان است .انسان با توجه به مجموعه باورها، اندیشه ها و کنش هایش، منشأ معنادهی و هویت سازی برای مکان به شمار میرود. پیدایش مکان برآیند تعامل محیط پدیداری و محیط واقعی درقالب برهم کنشی بنیادهای زیستی و ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، ایدئولوژیک و دستیابی به منابع قدرت و تصمیم در قالب سرمایه، رسانه و مدیریت است .عوامل مؤثر در پراکنش این تعاملات و قالب ها به ساختارهای متفاوت و تمایزات مکانی می انجامد .
تمایزات مکانی با پیدایش طبقات اجتماعی، توزیع فقر و غنا، هویتهای مکانی و تمایزات کارکردی همراه است .شهرها جذابترین محدوده مطالعه تنوع مکانی هستند .پیدایش ساختارهای شهری در قالب گذر، محله، سازه های رفاهی و زیربنایی و... با توجه به ساختار و کارکرد سرمایه، بهای زمین، سطوح برخورداری، مبادلات فضایی، پیشینه تاریخی، تحولات اجتماعی و سیاسی و نقش مراکز قدرت در تصمیم گیری و جستار توزیع به مکان ها هویت و کارکرد ناهمگونی داده است .
تفاوت در معنا و کارکرد مکان های شهری به هویت و کنش مکانی ساکنان آن جهت می دهد .برخی از شهرها به ویژه پایتخت ها به واسطه نقشی که در تحولات ملی و گاه جهانی داشته اند در جهتگیری رویکردها و نگرش های ملی از جایگاه کانونی برخوردار هستند .بیگمان، همه بخش های یک شهر هم اندازه در بروز تحولات یادشده نقش نیافریده اند بلکه برخی مراکز به واسطه نقش کانونی در تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی - همانند بازار، میدان، مراکز اداری و مالی و... - در تعامل با دیگر بخشها نقش کانونی داشته اند .این مراکز گاه در نقش نمادهای شهری از وزن ژئوپلیتیک خاصی برخوردار هستند و جریانهای سیاسی میکوشند با حضور در این مکانها به قدرت نمایی و سهم خواهی در قدرت بپردازند.
شهر تهران طی دو سده اخیر در جایگاه پایتخت دویست ساله ایران و شهرهایی مانند اصفهان و تبریز - که مرکز قدرت سیاسی، اقتصادی و مذهبی در سده های مختلف بوده اند - ، گرانیگاه قدرت و تعامل فضایی در دو سطح ملی و فراملی بوده و در جهت دهی به روندها و تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشور وزن ژئوپلیتیک بالایی داشته است .از این رو، گزاف نیست که گفته شود در عرصه مناسبات بین المللی تحولات این سه شهر بازتابی ازمناسبات قدرت در میان بازیگران و کنش گران عرصه سیاست کشور بوده است .
وجودیادمان های تاریخی همانند میدان ساعت - شهرداری - تبریز، میدان نقش جهان، میدان انقلاب و ... بازتابی از تحولات سیاسی، توسعه ای و فرهنگی کشور طی یک سده اخیر بوده اند .در این میان، میدان انقلاب به واسطه نقش کانونی در حوزه های مذهبی، علمی، سیاسی وارتباطی طی چند دهه اخیر نماد قدرت نمایی جریان های سیاسی کشور و تجلی گاه اعتراض، راه پیمایی و تظاهرات با عناوین مختلف سالانه و موردی بوده است .مقاله حاضر بر آن است که با رویکردی توصیفی-تحلیلی نقش کانونی و تاثیر سه عنصر ذکر شده در میدان نقش جهان،میدان شهرداری تبریز ومیدان انقلاب شهر تهران را به عنوان گره شهری مناسبات فضایی قدرت در عرصه کلان کشور بازنمایی کند .روش گردآوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز کتابخانه ای و در چارچوب استفاده از کتب و مقالات - داخلی و خارجی - ، استفاده از اینترنت و بهره گیری از یافته های پیمایشی بوده است.
ادبیات مسأله
الف .ادراک محیطی
محیط، مجموعه وضعیت پیرامونی است که فرد یا واحدی را احاطه می کند و به کنش و کارکرد آن جهت و معنا می دهد .در جغرافیا محیط از درهم تنیدگی اوضاع اجتماعی - اقتصادی ساختار جامعه و لایه زندگی - زیست کره - به وجود آمده است - شکوئی، . - 1386:112 ویژگی های ساختاری محیط تعیین کننده عملکرد آن است بدین مفهوم که الگوهای رفتاری و نقش های اجتماعی را بر ساکنان خود تحمیل می کند یا برخی الگوها و معیارهای رفتاری را تقویت و برخی دیگر را تضعیف می کند - مرتضوی، . - 1380:2 رفتار تابع تأثیر متقابل فرد و محیط است.
محیط و رفتار آنقدر درهم تنیده اند که دشوار می توان آنها را از هم جدا کرد .جدایی ناپذیری آنها نه تنها بر مبنای این گفته مرسوم است که - محیط بر رفتار تأثیر می گذارد - بلکه به این دلیل است که نمی توان رفتار را مستقل از رابطه درونی آن با محیط درک کرد پس ناگزیر باید رفتار را در بستر محیطی آن تعریف کرد - آلتمن، . - 1382:252 در این میان ادراک، فرآیند دریافت ، تعبیر و تفسیر محرکهای پیرامونی است که برخاسته از آن افراد پنداشت ها و برداشت هایی که از محیط خود دارند را تفسیر و معنا میکنند - نصر اصفهانی و احسان پور - . از این رو، محیط ادراکی، بخشی از محیط واقعی است و تصویر ذهنی برخاسته از محیط پدیداری به شمار میرود .
نتیجه آن که با افزایش گستره محیط ادراکی، محیط کارکردی نیز گسترش می یابد - شکوئی، - 1386:112 و متناسب با افزایش درک افراد از محیط، رفتارهای سنجیده تری در آن جا اتخاذ می شود ادراک شخص از جهانی که می شناسد به نقشه ذهنی معروف است .نقشه ذهنی، نقشه درونی فرد از جهان شناخته شده اوست. مفهوم نقشه ذهنی به ادراک و دیدگاه افراد از جهان زیستشان بر می گردد. نقشه های ذهنی نمودی از آگاهی، تصویری از یک مکان و یا یک محیط است که به عنوان نماینده سازمان یافته از واقعیت در مغز فرد بسط یافته و به عنوان نتیجه ای از اطلاعاتی که دریافت شده، محفوظ، قابل احضار و تفسیر شده است .نقشه های ذهنی به نوبه خود بر روی تصمیم گیری و انتخاب فردی تأثیر می گذارد و در نهایت رفتار شخص را تعیین می کند - بهفروز، - 71-1370:31
ب. مکان و هویت مکانی
هر واقعیت عینی با مکان پیوند می یابد - شکوئی،. - 1386:300 در عین حال؛ مکان، مفهومی در آمیخته با فرآیندهای مذهبی، سیاسی و اقتصادی است .
