بخشی از مقاله
چکیده
اجتماع تاب آور جامعه اي است که توانایی تحمل شوك ها و ضربه هاي وارد شده از خطر را به گونه اي که آن خطر ها به سوانح تبدیل نشوند، داشته باشد. گام مهم در تحقیقات مربوط به اجتماعات تاب آور، تعیین شاخص هاي لازم براي اندازه گیري و ارزیابی میزان تاب آوري آنها است. مرحله ي مهم در ایجاد شاخص ها، شناسایی متغیرهایی است که مناسب، قوي و بیانگر آن عامل باشند. چون نقطه ي قوت و ضعف شاخص ها بر مبناي کیفیت متغیرهاي انتخاب شده تعیین می شود، معیار مطمئن شدن از کیفیت متغیرها در پیشینه مرتبط با این شاخص ها، تنوع وسیعی دارد.
شهر ساري همانند تمام زیستگاههاي انسانی که روزگاري توسط مردمانی براي سکونت و فعالیت انتخاب شد، تجارب بسیاري از سر گذراند و اوج و حضیض هاي گسترده اي را پشت سر گذاشت. با بررسی هاي به عمل آمده مشخص گردید که شاخص هاي اجتماعی هم از لجاظ میزان اثرگذاري کلان در بافت قدیم و هم از لحاظ میزان ارتباط با یکدیگر قابل شناسایی می باشند. نتایج بدست آمده نشان داد که در بستر برنامه ریزي بافت قدیم شهر ساري و به احتمال زیاد در بسیاري از بافت ها با ویژگی هایی مانند این بافت، میزان اعتماد به مشارکت هاي غیررسمی و تشکیل واحدهاي غیررسمی داراي نقش بسیاري در پیشبرد اهداف بافت قدیم و تبع آن افزایش تاب آوري اجتماع محور آن دارد. بر این اساس الگوي افزایش تاب آوري آن نیز ارایه شده است.
.1 مقدمه
حوادث ناشی از رفتارهاي اجتماعی که جزیی از فرایند زندگی بشر به شمار می روند و هر روزه بر تعداد و تنوع آنها افزوده می شود، به عنوان چالشی اساسی در جهت نیل به توسعه پایدار جوامع انسانی مطرح می باشند. از اینرو در حال حاضر دیدگاه غالب از تمرکز بر روي صرفا کاهش آسیب پذیري به افزایش تاب آوري در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. در این میان، تاب آوري به عنوان :
-1 میزان تخریب و زیانی که یک سیستم قادر است جذب کند بدون آنکه از حالت تعادل خارج شود؛
-2 میزان توانایی یک سیستم براي خود سازماندهی در شرایط مختلف؛ و
-3 میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیري و تقویت سازگاري با شرایط تعریف می شود.
در حال حاضر بسیاري از سازمانهاي دولتی و غیردولتی تقویت تاب آوري گروهها و جوامع را در اولویت قرار داده و به این امر از طریق تحقیق، تهیه و توسعه برنامه ها، سیاستگذاري ها و همچنین از طریق اقدامات آموزشی به مدیریت سوانح پرداخته اند بدیهی است توان و طاقت هر شهري در برابر حوادث، بستگی به میزان و نوع برنامه ریزي براي آن دارد. در این میان تبیین رابطه تاب آوري در برابر سوانح، در واقع نحوة تاثیرگذاري ظرفیت هاي اجتماعی، اقتصادي، نهادي، سیاسی و اجرایی جوامع در افزایش تاب آوري و شناخت ابعاد تاب آوري در اجتماع است. شایان ذکر است که نوع نگرش به مقوله تاب آوري و نحوه تحلیل آن، از یک طرف در چگونگی شناخت تاب آوري وضع موجود و علل آن نقشی کلیدي دارد و از طرف دیگر سیاستها و اقدامات تقلیل خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تأثیر اساسی قرار میدهد.
.2 مبانی نظري و مفاهیم
تاب آوري در بسیاري از حوزه هاي علمی و در دامنه وسیعی از اکولوژي تا علوم اجتماعی، روانشناسی و اقتصاد به یک اصطلاح مهم تبدیل شده است . هیچ اجماعی از تعریف تاب آوري که مورد قبول همه رشته هاي علمی باشد وجود ندارد. واژه تاب آوري، اغلب به مفهوم »بازگشت به گذشته « به کار می رود که از ریشه لاتین «Resilio» به معناي »برگشت به عقب « گرفته شده است. در تعریف دیگر، تاب آوري یکی از مهمترین مباحث تحقیق در زمینه رسیدن به پایداري است
به لحاظ زمانی مفهوم تاب آوري از دهه 1970 با شروع کار هولینگ - 1973 - ، بطور روزافزونی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. با این حال تعاریف متفاوتی از آن به بعد از تاب آوري در حوزه سوانح ارائه شده است که آخرین آن مربوط به تعریف آکادمی ملی آمریکا در سال 2012 می باشد. بایستی اشاره نمود که ورود مبحث تاب آوري به مباحث شهرسازي و مدیریت بحران به مثابه تولد فرهنگی جدید می باشد. عبارت هایی چون »جوامع تاب آور و پایدار« ، »معیشت تاب آور « و » ایجاد جوامع تاب آور« به صورت معمول در مقالات علمی و برنامه هاي عملیاتی استفاده می شوند. این درحالی است که برخی از آن به عنوان الگوي جدیدي در تحولات شهرسازي یاد می کنند و برخی دیگر آن را هم ردیف سایر اصطلاحات مدیریت بحران نظیر کاهش آسیب پذیري تعریف می نمایند
هرچند توجه خاصی نسبت به تاب آوري در ایران و جهان وجود دارد، با این حال تاکنون تعداد محدودي از قوانین سیستماتیک فرموله شده در مورد تاب آوري در مقیاس شهر ارایه شده است. درحالیکه در مورد شاخص هایی که آسیب پذیري ها را ایجاد می کنند و آنهایی که موجب بهبود تاب آوري جامعه می شوند، اتفاق نظر وجود دارد، در مورد چگونگی اندازه گیري آنها توافق نظر کمتري دیده میشود و منحصراً در دهه گذشته، مطالعات منسجمی براي توسعه شاخص هاي آسیب پذیري انجام گرفته است.
مطالعات گوناگونی پیرامون ابعاد، مؤلفه ها و شاخص هاي مطرح در تاب آوري شهرها و سیستم هاي شهري بیان شده است که هرکدام از منظر و دیدگاه خاصی تاب آوري را مدنظر قرار داده و به آن پرداخته اند. با توجه به مفهوم کلی تاب آوري و تعریف هاي آن و روش هایی که براي درك سیستم هاي دینامیک، تعامل بین افراد و محیط، چگونگی سازگاري و انطباق جوامع با خطرات و سوانح طبیعی و تبیین ابعاد اجتماعی جوامع ایجاد می کند، رویکردهاي مفهومی تاب آوري را می توان به سه دسته تقسیم کرد: -1 تاب آوري در مفهوم پایداري؛ -2 تاب آوري در مفهوم بازیابی؛ -3 تاب آوري در مفهوم گذار
جدول شماره 1 رویکردهاي مفهومی تاب آوري را نشان می دهد. پایداري این رویکرد از مطالعات اکولوژیکی که تاب آوري را توانایی بازگشت به حالت قبل تعریف می کند، بسط یافته و تاب آوري را به صورت مقدار اختلالی که به سیستم قبل از اینکه به حالت دیگري منتقل شود، می تواند تحمل یا جذب کند تعریف می کند. بازیابی این رویکرد درباره توانایی جامعه براي بازگشت به گذشته از تغییر یا عامل فشار و برگشت به حالت اولیه آن است و معیاري است که با زمان صرف شده، یک جامعه براي بازیابی از تغییر اندازه گیري می شود.
گذار بیشتر در ارتباط با تاب آوري اجتماعی و ظرفیت جامعه براي واکنش به تغییر است که به جاي بازگشت ساده به حالت قبل می تواند به معناي تغییر به حالت جدید باشد که در محیط موجود پایدارتر است. این رویکرد بیشتر در ارتباط با سازگاري و انطباق جوامع با حوادث است. در سیستم اجتماعی – اکولوژیک تاب آور، اختلال، پتانسیلی براي ایجاد فرصت جهت تجربه کارهاي جدید براي نو آوري و توسعه پدید می آورد که با مفاهیمی مانند نوسازي، احیا و خودسازمان دهی همراه است
جدول شماره - 1 رویکردهاي مفهومی تاب آوري
جنبه ي مشترك در همه ي رویکرد هاي تاب آوري، توانایی ایستادگی و واکنش مثبت به فشار یا تغییر است. تاب آوري اجتماعی ظرفیت افراد براي یادگیري از تجربه ها و شرکت آگاهانه در یادگیري در تعامل با محیط اجتماعی و فیزیکی را در نظر می گیرد. بنابراین به نظر هربریا و همکاران، این رویکرد به نقش افراد در شکل دادن به »خط سیر تغییر« اهمیت خاصی می دهد. همچنین این رویکرد به دنبال شناسایی ویژگی هاي پویاي جوامع و تعامل میان انسان - اکوسیستم است و به جاي تمرکز بر آسیب پذیري هاي جامعه به ظرفیت هاي سازگاري آن توجه می کند. با این رویکرد جامعه ي تاب آور می تواند از تجربه تغییرات بوجود آمده براي رسیدن به توسعه پایدار و عملکرد بهتر استفاده کند و به جاي بقا و حفظ خود در برابر عامل فشار یا تغییر، به روش هاي نوآورانه اي به تغییرات واکنش نشان دهد
گام مهم در تحقیقات مربوط به اجتماعات تاب آور، تعیین شاخص هاي لازم براي اندازه گیري و ارزیابی میزان تاب آوري آنها است. مرحله ي مهم در ایجاد شاخص ها، شناسایی متغیرهایی است که مناسب، قوي و بیانگر آن عامل باشند. چون نقطه ي قوت و ضعف شاخص ها بر مبناي کیفیت متغیرهاي انتخاب شده تعیین می شود، معیار مطمئن شدن از کیفیت متغیرها در پیشینه مرتبط با این شاخص ها، تنوع وسیعی دارد. تاکنون، به جرأت می توان گفت هیچ مجموعه ي مشخصی از دسته بندي نهایی شاخص ها براي کمی سازي میزان تاب آوري اجتماعات در برابر سوانح ارائه نشده است، ولی اجماع کلی در جامعه علمی مبنی بر اینکه تاب آوري و اجتماع تاب آور مفهومی چند جانبه و شامل ابعادي مانند اجتماعی، اقتصادي، نهادي، کالبدي و محیطی است، وجود دارد
درباره تعیین شاخص ها براي تاب آوري پژوهش هایی انجام شده است که عبارتند از: ماگوري و هاگان به شاخص هایی مانند اعتماد، رهبري، کارایی جمعی، سرمایه اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، معیارها، نگرش ها، ارزش هاي موجود و ارتباطات و اطلاعات پرداخته اند.گادزچالک به شاخص هایی مانند رشد اقتصادي، درآمد پایدار، فرصت هاي شغلی، توزیع عادلانه ي درآمد و ثروت در جامعه، زمین و مواد خام، سرمایه ي مادي، دسترسی به مسکن و خدمات بهداشتی اشاره کرده است.
مایانگا در مطالعه اي درباره ي ارزیابی اجتماعات تاب آور مبتنی بر اندازه گیري پنج نوع سرمایه - سرمایه اجتماعی، اقتصادي، فیزیکی، انسانی و طبیعی - ، براي هر سرمایه شاخص هایی را در ارتباط با سنجش تاب آوري پیشنهاد کرده است. با توجه به آنچه گفته شد، در مورد شاخص هاي تبیین کننده ي تاب آوري اتفاق نظري وجود ندارد و هریک از مطالعات بر اساس رویکرد خود به شاخص هاي جداگانه اي پرداخته اند. بر این اساس، در مطالعات تاب آوري اجتماع محور نیاز اساسی به طراحی شاخص هاي یکپارچه ضروري به نظر می رسد. FOLK در مطالعات خود 4 عانل را به عنوان اصول تاب آوري معرفی نمود که عبارتند از:
-1 یاد بگیرید که با تغییر و عدم قطعیت زندگی کنید.
