بخشی از مقاله
مدیریت بحران راهکاری در جهت کاهش آسیب پذیری بافت فرسوده شهری (نمونه موردی : بررسی بافت فرسوده شهر کرمانشاه "محله فیض آباد" )
چکیده
روند توسعه و نوگرایی در عرصه گسترش شهرها در اطراف هسته مرکزی بافت شهری که روزگاری جـزء مکـانهـای بـا هویت و سامانمند با توجه به نیازهای زمان خود بوده شکل گرفته است، این مکانها در اثر تحولات در شیوههای زندگی شهری و شهرسازی های نوین از گردونه پیشرفت عقب مانده و منجر به از رونق افتادن هسـتههـای مرکـزی شـهرها کـه امروزه از آن ها با عنوان "بافت فرسوده"یاد میگردد، شده است، این عدم توجـه سـامانهای و عقـب مانـدگی توسـعه در بافتهای فرسوده شهری باعث از بین رفتن رونق زندگی و کم توانایی در خـدماترسـانی دسـتگاههـای متـولی خـدمات شهری در این بافت ها از دغدغههای مدیران شهری، علی الخصوص در هنگام وقوع بحران می باشد، بافـتهـای فرسـوده شهری که در مقیاسهای بسیار کوچک و اغلب در هسته های مرکزی شهرها و یا به عبارت دیگر "پاره شهر مرکزی" قرار گرفتهاندقطعاً، از لحاظ شبکه معابر و استحکام بناها دچار مشکلات عدیده ای هستند که این مشـکلات در هنگـام وقـوع بحران باعث عدم توان صحیح در خدمات رسانی و بروز لطمات جدی در بافت خواهد بود، این امر میطلبد که بـا نگـاهی نوین و پرطمطراق به بحث اصلاح شبکههای شهری و معماری این بافتها بنگریم تا بتوان در هنگام وقوع حادثه، بحـران را مدیریت نمود و خدمات رسانی را تسهیل گرداند، این پژوهش که حاصل مطالعات کتابخانـه ای وتحقیقـات میـدانی در بافت فرسوده شهرکرمانشاه می باشد، به روش تحلیلی- توصیفی قصد در معرفی و ارائه تفاسیر مختلـف از بافـت فرسـوده داشته و به بیان مشکلات خدمات رسانی در حال و در زمان وقوع در بخشی از بافت فرسوده شهر کرمانشاه ( محلـه فـیض آباد) میپردازد و در پایان با تجزیه وتحلیل داده ها، هدف در ارائه راهکارهایی جهت اصلاح شبکه شهری در بافت فرسوده با رویکردی قابل تعمیم و کلی نهاده که مقصد، مدیریت وکاهش آسیب به مردم ساکن در بافت فرسوده در هنگـام وقـوع بحران می باشد.
واژههای کلیدی: مدیریت ، بحران ، بافت فرسوده ، بافت شهری، آسیب پذیری
-1 مقدمه
سوانح طبیعی یکی از مشکلات اساسی و در عین حال غیرقابل پیشبینی در بیشتر شهرهای جهان محسوب میگردد. بحران، رویداد یا واقعه ای ناگهانی است که با آسیبهای جانی و مادی گسترده همراه بوده، و نیازمند انجام اقداماتی به جهت جلوگیری از لطمه دیدن هر چه بیشتر ساکنان در هنگام وقوع بحران است. این قبیل حوادث طبیعی که منجر به بروز وضعیت بحرانی در جامعه می شوند، به طور بالقوه و اغلب خطرناک، ویرانگر وکشنده هستند .]1[ در کنار عوامل طبیعی، عوامل انسانی نیز در تشدید تلفات (جانی و مالی) در هنگام بحران موثرند که یکی از مهمترین این مسائل از بعد کالبدی، آسیبپذیری
مساکن در بافت های فرسوده شهری است. این آسیبپذیری کالبدی در همه شهرهای ایران (به طور کم یا زیاد) وجود دارد، تا جایی که آمارها نشان میدهد، 90 درصد شهرهای کشور در برابر یک زلزله 5/5 ریشتری آسیبپذیر هستند .[2] همچنین وضعیت مالی ساکنان به عنوان عامل تأثیر گذار بر مقاومسازی، تراکم ساختمانی، کمیت و کیفیت معابر، جمعیت بالای اقشار آسیبپذیر و... در کنار آسیبپذیری کالبدی در افزایش خسارتهای جانی موثر است. از مهمترین وظایف مدیریت بحران، کاهش آثار سوء بحران، آمادگی و بهبود اوضاع پس از وقوع بحران است [3] ، به گونهای که مدیریت بحران، بر یک مبنای اصولی شامل: تحلیل خطرپذیری، پیشگیری از فاجعه، آمادگی در برابر آن قبل از وقوع بحران، کمکهای اضطراری حین وقوع بحران و بازسازی پس از وقوع بحران صورت میگیرد.
به دلیل اهمیت و ضرورت بحث مدیریت بحران بهویژه در مقوله زلزله و نیز آسیبپذیری بالای شهرهای کشور از نظر مسائل طبیعی و انسانی اهداف مهم این پژوهش را میتوان به صورت ذیل دسته بندی کرد:
-1 تشریح ابعاد آسیبپذیری بافت فرسوده کرمانشاه (محله فیض آباد) از نظر شاخصهای کالبدی. -2 بررسی مکانی گروههای جمعیتی.
-3 تحلیل نقاط قوت ، ضعف در چارچوب مدیریت بحران زلزله.
-4 ارائه برنامه عمل برای سازمانهای مسئول در راستای کاهش اثرات ناشی از ابعاد آسیبپذیری. و همچنین شاخصهای مورد بررسی در این تحقیق عبارتند از:
الف) تعاریف مدیریت بحران و بافت فرسوده شهری.
ب) معرفی شهر کرمانشاه و بافت فرسوده آن بالاخص محله فیض آباد.
ج) بررسی شاخصهای کالبدی، مکانی محله فیض آباد در بافت فرسوده شهرکرمانشاه.
د) بررسی مکانی گروه های جمعیت در محله فیض آباد از منظر تراکم جمعیت، بعد خانوار در واحدهای مسکونی. ه) تحلیل تجهیزات آتشنشانی و امداد و نجات در محله فیض آباد شهر کرمانشاه.
و)بررسی شاخصهای کالبدی کیفیت ابنیه و مصالح آن، میزان طول عمر یک بنا.
-2 بحران
-1-2 بحران و مدیریت آن
بحران را میتوان حادثهای دانست که در اثررخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود می آید.
مشقت، سختی و خسارت را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل میکند و بر طرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اظطراری و فوق العاده دارد .[4]
براساس برنامه راهبردی بین المللی کاهش بلایای سازمان ملل،کلیه مخاطرات دو منشاء دارد: .[5]
شکل -1 دباگرام منشأت بحران (مأخذ: نگارندگان)
بحران اختلال جدی در کارکرد یک جامعه است که خسارتهای انسانی، مادی و زیست محیطی گستردهای را سبب میشود به گونهای که این خسارت فراتر از توانایی جامعه آسیب دیده است تا بتواند صرفاً با استفاده از منابع داخلی خود از عهده این خسارتها بربیاید و آن را تحمل کند. همچنین گاهی اصطلاح بحران برای توصیف یک وضعیت ناگهانی مثل سیل یا زلزله که طی آن الگوهای معمول زندگی منهدم و یا مختل میشوند و مداخلات فوق العاده و اضطراری برای نجات و حفظ حیات انسانی
یا محیط زیست الزامی میگردد .[6] در کل میتوان چنین بیان نمود که: "حوادثی که در اثر رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود میآید و خسارتی را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل میکند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراری و فوق العاده دارد، بحران نامیده میشود." .[7]
-1-1-2 مدیریت بحران
مدیریت بحران اصطلاحی است که تمامی جنبههای برنامهریزان برای بحران و مرتبط با بحران مشتمل بر فعالیتهای قبل و بعد از بحران را در برمیگیرد. همچنین این اصطلاح به مدیریت هر دو جانبه، مخاطرات و پیامدهای بحران نیز میپردازد [6] مدیریت بحران دارای چهار رکن اصلی شامل کاهش خسارتها، آمادگی، واکنش و بازسازی و عادیسازی .[8] مدیریت بحران در واقع عبارت است از ایجاد آمادگی و فراهم کردن تمهیدات و تدارکات لازم برای رویارویی با بحران و یا به حداقل رساندن آثار تخریبی آن .[9]
مدیریت بحران از لحاظ زمانی در 4 سطح قابل تقسیمبندی است :[7]
شکل -2 دیاگرام تقسیم بندی مدیریت بحران از لحاظ زمانی (مأخذ نگارندگان)
-2 -1-2 دیدگاه های موجود در مدیریت بحران
دربررسی مدیریت بحران، با دو دیدگاه کاملاً متفاوت در شیوه برخورد با بحران و مصائب جمعی روبرو میشویم:
الف) دیدگاه سنتی
در این دیدگاه مدیریت بحران تنها به مسأله امداد و نجات و کمک رسانی، به صورت موردی می نگرد؛ آن هم پس از وقوع هر مصیبت خاص بدان توجه دارد. به این معنی که کار اصلی مدیریت بحران بعد از وقوع حادثه آغاز میشودمسلماً. در این نوع نگرش چون نوع واقعه، نوع تجهیزات، نوع سازماندهی و آموزشهای خاص برای مواجه شدن سریع با حادثهقبلاً،پیش بی نی به موقع اجرا نشده، بنابراین تا لحظه رسیدن گروههای امداد و نجات و کمک های ارسالی، صدمات و خسارت های انسانی و مادی زیادی به جامعه آسیب دیده، وارد میشود. در دیدگاه سنتی، سازمانهای امداد، منفعلانه به انتظار وقوع بلایای همگانی می-نشینند و جز تمهیدات اولیه امدادی- حمایتی و ذخیره سازی مایحتاج ضروری آسیب دیدگان و دریافت اعانه و کمک های داوطلبانه مردم، به چیز دیگری نمیاندیشند.
در دیدگاه سنتی، بعد از حادث شدن سانحه، همه چیز به فراموشی سپرده میشود و باز هم به انتظار مصیبت بعدی مینشینند. ساساًین خاصیت مصائب جمعی ا ست که ناگهان توجه همه گروههای اجتماعی داخلی و سایر جوامع خارجی را به خود جلب میکند لیکن به علت منفی بودن و مصیبت بار بودن تجربه، جامعه به عنوان مکانیسمی دفاعی به فراموش کردن آن میپردازد و چنین امری حتی گریبانگیر سازمانهای مسئول نیز می شود .]8[
ب) دیدگاه نوین
نگرش جدید با بهرهگیری از کلیه نظریههای علمی و پیشرفتهای فنی به ویژه دستاوردهای مدیریت و سبکهای جدید طرح ریزی، سازماندهی، برنامهریزی، هدایت و پشتیبانی، موضوع غافلگیری و عدم آمادگی در شرایط بحرانی را منتفی کرده و قبل از وقوع هر بحرانی، با آمادگی به مقابله با آن میرود. در این دیدگاه، موضوع امداد و کمک رسانی تنها یکی از بخشهای چرخه مراحل مختلف مدیریت بحران را تشکیل میدهد و به جای انتظار کشیدن، خود را از هر جهت برای پیشگیری و برخورد موثر با بحران، آماده میکند.
به عبارتی میتوان گفت از منظر، "پیشگیری مقدم بر درمان است" و " علاج واقعه را قبل از وقوع باید کرد". در دیدگاه نوین سعی بر این است تا با کمک گرفتن از تجربیات گذشته و شناخت دقیق پدیدههای طبیعی و محیطی، نسبت به پیش بینی و پیشگیری حوادث غیرمترقبه و جلوگیری از غافلگیری اقدام کرد تا بتوان خسارتهای ناشی از آنها را به حداقل ممکن کاهش داد. از اینرو چرخه مدیریت بحران از دوران قبل از وقوع حادثه شروع و تا به مرحله عادی سازی و بازسازی ادامه می یابد. ام. اف. له چات( M. F. Lechat ) 1 چرخه مدیریت بحران را به پنج مرحله به شرح زیر تقسیم میکند :[8]
شکل -3 دیاگرام چرخه مدیریت بحران Lechat (مأخذ نگارندگان)
-2-2 بافت فرسوده شهری
نحوه استقرار واحدها و عناصر معماری- شهری و شبکه ارتباطات در کنار یکدیگر موجب تکوین ترکیبی متشکل از فضاهای خالی و پر مرسوم به بافت میشود .[11] براساس مصوبات وزارت مسکن و شهرسازی بافت های شهری را میتوان به 4 دسته زیر تقسیم نمود :[12]
شکل -4 دیاگرام انواع بافت های شهری از منظر وزارت مسکن و شهرسازی (مأخذ نگارندگان)
بافت فرسوده محدوده جغرافیایی از شهر است که بیشتر ساختمانهای آن فرسوده و بیشتر گذرهای آن کم عرض و نامناسب برای دسترسیهای اضطراری است، به عبارتی بافتهای فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق میشود که به دلیل فرسودگی کالبدی و همچنین برخوردار نبودن از خدمات شهری، آسیب پذیر گردیده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند. این نوع بافتها به دلیل فقر ساکنین و مالکین آن ها، امکان نوسازی وبهسازی در آنها وجود ندارند .[13] بافتهای فرسوده قسمتهای مسکونی و تجاری شهرها هستند که دارای سه ویژگی ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری
است .[14] فرسودگی در فضاهای شهری سبب میشود که در موقع بروز بلایای طبیعی امکان خدمات رسانی به آنها کمتر بوده و ویژگیهای این بافت تأثیرات مخرب این نوع بلایا را چندین برابر میکند .
شکل -5 تعاریف بافت فرسوده در لغت نامه ها (مأخذ: نگارندگان)
به طورکلی کاهش کارایی هرپدیده وعدم رسیدگی به آن ضرورت نگهداری و تجدید حیات فرسودگی آن را در پی دارد. هنگامی که حیات شهری در محدودهای از شهر، به هر علتی روبه رکود می گذارد وکوششی جهت رونق مجدد آن صورت نمی-گیرد، بافت آن محدوده در حیطه فرسودگی قرار می گیرد، فرسودگی در بافتهای شهری برکالبد بافت و همچنین فعالیت اجتماعی و اقتصادی آن تاثیرگذار است. فرسودگی کالبدی و فرسودگی حیات اجتماعی واقتصادی بافت، دریک رابطه متقابل به تشدید یکدیگر کمک کرده و موجب رکود حیات شهری و تنزیل شدید کیفیت زیست میگردد. این بافت ها را محدوده آسیب پذیر شهر در برابر مخاطرات طبیعی (مانند زلزله) تعریف مینمایند که نیازمند به برنامهریزی و مداخله هماهنگ به منظور ساماندهی در جهت کاهش آسیبپذیری در هنگام وقوع بحران می باشند.
شکل -6 تعاریف بافت فرسوده (مأخذ: نگارندگان)
-1-2-2 مداخله در بافت فرسوده
اشکال مداخله در بافتهای فرسوده شهری عبارتند از:
-1 بهسازی: بهبود بخشیدن به وضعیت بافت و عناصر درونی آن است و مجموعه اقداماتی را شامل میشود که در زمینه کالبدی همنواخت با الگوی اولیه به حفاظت و نگهداری بافت و عناصر آن میپردازد و در زمینه غیرکالبدی، به رونق بخشی آن کمک میکند .[18] بهسازی در شهرسازی با اقدامات و پیشبینیهایی برای بهتر کردن کیفیت محیط کالبدی و فضایی توأم است و با ایجاد امکانات نو، بهتر ساختن محیط فضایی شهری را میسر مینماید .[19] بهسازی مجموعه اقداماتی است که با اندک تغییراتی در "فعالیت"، موجبات افزایش عمر اثر را فراهم میکند .[20]
-2 نوسازی: زمانی انجام میشود که فضای موجود، از کارکردی مناسب و معاصر برخوردار باشد ولی فرسودگی نسبی "کالبدی" سبب کاهش بازدهی و کارایی آن شده باشد. نوسازی مجموعه اقداماتی را شامل میشود که در عین حفاظت بنا، مجموعه و یا فضای شهری کهن، سازمان فضایی مربوط را معاصرسازی نموده و امکان بازدهی بهینه آن را فراهم آورد. نوسازی هفت دسته از اقدامات را شامل میشود که عبارتند از: تجدید حیات، انطباق به روزکردن، تبدیل و دگرگونی، حفاظت، نوشدن، احیاء، تعمیر .[21]
-3 بازسازی: به معنای از نوساختن است. بازسازی زمانی صورت میگیرد که در بنا، مجموعه و یا فضای شهری، فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد. فرسودگی کامل معمولاً بر اثر فرسودگی(نسبی یا کامل) فعالیت و کالبد توأمان صورت میپذیرد. این امر معمولاً برای ایجاد حیات جدید در سازمان فضایی فرسوده (بنا، مجم.عه، بافت) به کار میرود. امروزه معنای بازسازی ایجاد فضای شهری معاصر یا سازمان فضایی جدید و موزونی است که بتواند گفتوگوی خلاق بین گذشته و آینده را نشان دهد. فرآیند بازسازی معمولاً با اقدامات زیر تعریف میشود: تخریب، پاکسازی، آواربرداری، دوبارهسازی .[22]
-4 مرمت: کار آیینی و مستمر است و به دو صورت امکانپذیر است: تعمیر و نگهداری تعمیر، گاهی مقطعی است و گاهی به شکل مداوم است ولی نگهداری، نگرشی فراتر از تعمیر به اثر دارد و به روز بودن اثر را مدنظر قرار میدهد. مداخله فنی- علمی که به منظور تضمین تداوم زمانی یک اثر هنری صورت میگیرند مرمت آن لحظه شناسایی یک اثر از لحاظ ترکیب فیزیکی، تاریخی، هنری به منظور انتقال به آینده را تشکیل میدهد. .[20]
-3 معرفی محدوده مورد مطالعه
-1-3 کرمانشاه
استان کرمانشاه با وسعت 24636 کیلومتر مربع به مرکزیت شهر کرمانشاه، بین مدار جغرافیایی 23 درجه و36 دقیقه تا 35 درجه و 15دقیقه عرض شمالی، 45 درجه و24 دقیقه تا 48 درجه و30 دقیقه طول شرقی در غرب کشور قرار گرفته است .[23]
شکل -7 موقعیت کرمانشاه در ایران و شهر کرمانشاه در استان کرمانشاه [24]
در زمینه مطالعات مربوط به احتمال وقوع زمین لرزه در آینده با استفاده از نقشه ریسک زمین لرزه در ایران که کل کشور را به چهار ناحیه مختلف با لرزه خیزی متفاوت تقسیم می نماید،شهر کرمانشاه در منطقه خسارت نسبتاً بالا واقع شده است که در آن احتمال وقوع زمین لرزه هایی با شدت 6 درجه ریشتر وجود دارد .[23]
-2-3 بافت فرسوده کرمانشاه
بافت تارخی کرمانشاه قاجاری است، اگرچه سابقه تاریخی و شکل گیری کالبد این شهر به زمان های بسیار دور باز میگردد، قسمت اعظم بافت قدیم کرمانشاه در دوره صفویه، زندیه و قاجار در اطراف بازار گسترش یافت و قدیمی ترین نمادهای آن از دوره زندیه و بیشترشان از دوره قاجاریه برجای مانده است. "فیض آباد"، "چنانی" و "برزه دماغ" قدیمیترین محلات کرمانشاه را تشکیل میدهند و پس از احداث بازار بزرگ کرمانشاه در عهد دولتشاه1 "محلهی علافخانه" به آن اضافه شده است. بافت تاریخی کرمانشاه همانند بسیاری از شهرهای دیگر مورد بی مهری قرار گرفته و در حال نابودی است. علل و عوامل اضمحلال این بافت نیز کمابیش همان هاییست که در شهرهای دیگر به وقوع پیوسته، که یکی از آن تغییر شیوه زندگی است. میل به زندگی در واحدهای مسکونی مستقل، خانههای بزرگ قدیمی را که متناسب با احتیاجات و شیوه زندگی زمان خویش بودند از رونق انداخته است، همچنین عدم دسترسی وسایل نقلیه امروزی به خانه و اماکن واقع در بافت تاریخی به خاطر کوچهها و معابر تنگ، مزید بر علت بوده است، به همین دلیل ساکنین بافت تاریخی که ترکیبی از طبقات متوسط، مرفه ونیز رجال واشراف بودند به مناطق نوساز شهر روی آوردند و کمکم مهاجرین روستایی و اقشار کم درآمد شهری و حاشیهنشینان
