بخشی از مقاله
1-1 چکیده:
بیشتر محققانی که درباره ی نقش مذهب در پیدایش شهرها به تحقیق پرداخته اند، در میان ادیان بیش از همه بر ارتباط دین اسلام با توسعه شهری تاکید می کنند. چنانچه ویژگی کالبدی شهر اسلامی و کارکرد عناصر آن را تبلور بصری ماهیت اسلامی آن دانست آن وقت لزوم توجه به نقش و کارکرد عناصر کالبدی برای برجسته شدن آن هویت، بیش از پیش ضرورت می یابد در صورت بی توجهی به آنها، هویت اسلامی و تاریخی آنها کم کم رنگ می بازد و عناصری جانشین می شوند که رنگ و بوی بومی ندارند و کارکردهای قبلی خود را از دست می دهند. نمونه بارز چنین تحولی را می توان در تغییر در میزان تاثیرگذاری نقش مسجد در ایفای نقش هویت شهر اسلامی دانست.
مساجد جامع تا گذشته ای نه چندان دور نقش مرکزی داشته اند و این نقش کانونی، همواره منشا تحرک های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهری بوده اند. با توجه به نقش عناصر معماری اسلامی و کارکردهای آن در شکل گیری شهر اسلامی و تاثیر فرهنگ و دین مردم در شکل گیری عناصر شهری می توان گفت در هر شهری به هر اندازه از آمیزه های اسلامی در آن استفاده شده باشد .
نشانه ی از فرهنگ غنی اسلام و نقش پر رنگ دین و شریعت در آن منطقه می باشد. شهرستان جاجرم نسبت به جمعیت خود بیشترین تعداد مساجد و اماکن مذهبی را در خود دارد و مردم اهمیتی زیادی برای بناهای مذهبی خود قائل می شوند. مراسمات مذهبی به نحو احسن در ایام های سوگواری برگزار می شود من جمله مراسم عزاداری امام حسین - ع - که دراین شهرستان و در کل منطقه زبان زد خاص و عام می باشد.
1-2 مقدمه :
هویت واژه ای سهل و ممتنع است و علاوه برآن به دلیل کاربرد وسیع این واژه، هرگونه تک بعدی نگری در مفهوم هویت، ممکن است در واکاوی مولفه های هویت بخش معماری و شهرسازی اسلامی، دیدگاههای دیگر را نادیده انگارد. دستیابی به هویت اسلامی در معماری وشهرسازی معاصر ایران نیازمند فرآیندی همه جانبه در نگرش به موضوع هویت است. علاوه برآن تربیت متخصصان با جهان بینی اسلامی وادراک مبانی نظری شکل دهنده به مکان اسلامی در معماری وشهرسازی دوران اسلامی را عوامل موثری در خلق مکانهایی با هویتاسلامی استنتاج میکند
چنانچه ویژگی کالبدی شهر اسلامی و کارکرد عناصر آن را تبلور بصری ماهیت اسلامی آن دانست آن وقت لزوم توجه به نقش و کارکرد عناصر کالبدی برای برجسته شدن آن هویت، بیش از پیش ضرورت می یابد. در صورت بی توجهی به آنها، هویت اسلامی و تاریخی آنها کم کم رنگ می بازد و عناصری جانشین می شوند که رنگ و بوی بومی ندارند و کارکردهای قبلی خود را از دست می دهند.
نمونه بارز چنین تحولی را می توان در تغییر در میزان تاثیرگذاری نقش مسجد در ایفای نقش هویت شهر اسلامی دانست. مساجد جامع تا گذشته ای نه چندان دور نقش مرکزی داشته اند و این نقش کانونی، همواره منشا تحرک های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهری بوده اند. همچنین میدان ها نیز از قربانیان مدرنیته اند به گونه ای که جای خود را به فلکه ها داده اند و هرگز توان کارکردی میدان را ندارند بلکه باعث تقلیل اهمیت یک میدان مهم قدیمی به تقاطع بی اهمیت چند خیابان امروزی شده است
1-3بیان مساله
از مهم ترین ارکان دین اسلام اعتقاد به اصل توحید است و مکان مشخص این اصل از اصول اساسی دین اسلام به نحوی بسیار شاخص در شهرهای اسلامی خصوصا شهر جاجرم تجلی پیدا کرده،شهر جاجرم دارای قدیمی ترین مسجد در خراسان شمالی است که در قرن هفتم هجری به دو بخش زمستانه و تابستانه با شبستانهای زیبا ظرفیت 200نمازگزار ساخته شده است.این مسجد در مرکز 21 هکتار بافت قدیمی شهر واقع شده است.مساله اصلی در این تحقیق به این مکان توحیدی در شهر جاجرم می پردازد،مساله اول کارکرد این مساجد در شهری مثل جاجرم چه بوده است؟
ومساله دوم علت تعداد زیاد مساجد نسبت به وسعت و جمعیت شهر جاجرم چه بوده است؟مساله سوم مساجد چه تاثیر در الگویی فضایی شهر جاجرم داشته است؟مساله چهارم حسینیه ها و زینبیه ها از دیگر مکان های مذهبی چه سیر تاریخی را در شهر جاجرم طی کرده اند؟
1-4سوالات
- آیا تفاوت معنا داری از نظر فرهنگی و مذهبی بر تشکیل کارکردها و عناصر اسلامی شهری در شهر جاجرم وجود دارد؟
- آیا فرهنگ مذهبی بر تشکیل عناصر اسلامی شهر جاجرم و کارکردهای آن می تواند تاثیر به سزایی داشته باشد؟
- آیا الگوی فضایی کارکردها و عناصر اسلامی شهری به روی بافت مذهبی شهر تاثیر دارد؟
1-5 اهداف تحقیق
هدف اصلی: بررسی عوامل موثربر ایجاد کارکردها و عناصر اسلامی شهری باضرورت توجه به عناصر فرهنگی و مذهبی جاجرم هدف فرعی:
- بررسی عوامل موثر بر ایجاد کارکردهای شهری
- بررسی عوامل موثر بر ایجاد عناصر اسلامی شهری
- بررسی عوامل موثر بر عناصر فرهنگی و مذهبی شهر جاجرم
1-6 روش تحقیق
روش تحقیق میدانی کوششی برای برنامه ریزی،آماده سازی وجمع اوری داده های اولیه است.کارمیدانی در جغرافیا از اهمیت زیادی برخوردار است.بهترین راه شناخت یک پدیده یا منطقه مشاهده عینی آن است.جغرافی دانان به منظور جمع اوری داده های صحیح نیازمند مشاهده از نزدیک هستند.براین اساس بهترین عامل مشاهده مستقیم طبیعت است.زیرا طبیعت ،ازمایشگاه جغرافیاست. - بررسی تمام محله های شهر برای اطلاع دقیق از امار مکان های مذهبی و جمع اوری عکس ان ها به منزله شناخت بافت انها وثبت حتمی این اماکن در شهر به دست اوردن سوالاتی در مورد سال تاسیس انها از مسئولین به همراه ویژگی های کارکردهای انها از گذشته تا به الان،و ظرفیت ان ها .
استفاده از کتابهای کتابخانه در مورد موضوع مورد نظر وبکاربردن خلاصه ای از انها. این تحقیق تنها به جمعآوری دادهها منحصر نمیشود - فقط کتابخانهای نیست - ؛ بلکه در درون این تحقیق نظریهسازی نیز صورت میگیرد. معمولاً محقق میدانی میکوشد که از کم و کیف جریانی عادی امّا غیر قابل پیشبینی مطلع شود. این نوع از تحقیق، آن دسته از پژوهشهایی را در بر میگیرد که دادهها و اطلاعات مورد نیاز از عرصه و صحنه جامعه و از متن جامعه به دست میآید. در تحقیق میدانی محقق از روشهای متفاوتی چون مصاحبه، مشاهده، پرسشنامه و... استفاده می کند.
منظور از مطالعات میدانی، تحقیقاتی است که موضوع مورد مطالعه در اختیار محقق قرار داشته باشد. اطلاق اصطلاح میدانی به مفهوم ارتباط مستقیم و رویارویی محقق با پدیدههای مورد مطالعه است. تحقیق میدانی اساساً برای مطالعه موضوعهایی مناسب است که نگرشها و رفتارها از طریق آن به بهترین نحو در درون محیطهای طبیعی آنها شناخته میشوند.
تحقیق میدانی به خصوص برای مطالعه فرآیندهای اجتماعی که در طول زمان کامل میشوند مناسب است. برای یک حققم میدانی، معمولاً فرمولبندی قضایای نظری، مشاهده رویدادهای تجربی و ارزیابی نظری همگی جزء یک فرایند در حال پیشرفت به شمار میروند. اگر چه ممکن است فرمولهای نظری قیاسی جلوتر از مشاهدات واقعی قرار گیرند، معمولاً یک نظریه را کمتر میآزمایند و مبنا را بر آن میگذارند. به بیان دقیقتر تا نظریهها یا شناختهای تعمیمیافته را در جریان مشاهدات به وجود میآورند.
-1روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش، توصیفی -تحلیلی می باشد.
-2 روش جمع آوری داده ها مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و مقالات می باشد.
-3روش تحقیق در اطلاعات مربوط به تهیه نقشه ها نیز از طریق نرم افزار GISگردآوری وتنظیم گردید.
1-7 فرضیه
با توجه به تعداد کثیر مذهبی در شهر جاجرم به این نتیجه میرسیم که چهار علت اساسی و فرضیه قابل اثبات شده وجود دارد که در این زمینه موثر است:
- فرضیه اول: به نظر می رسد تاریخی بودن شهر جاجرم یکی از عوامل موثر بر ایجاد کارکردها و عناصر اسلامی شهر باشد.
- فرضیه دوم: به نظر می رسد کویری بودن شهر جاجرم دومین عامل موثر بر ایجاد کارکرد ها و عناصر اسلامی شهر با فرهنگ مذهبی باشد.
- سومین فرضیه: میزان صنعتی شدن جاجرم در افزایش امکان مذهبی موثر بوده است.
- فرضیه چهارم: به نظر می رسد موقعیت جغرافیایی شهر جاجرم می تواند رابطه معنا داری با تشکیل این اماکن مذهبی داشته باشد.
1-8 پیشینه تحقیق
قالب منابع تحقیقات، نتورکینگ و تحقیق میدانی و مشاوره با کارشناسان ارشدو بر اساس مقالات بررسی شده. این نویسنده مذهب را که از معیار های تغییر نواحی جغرافیایی تلقی می شود براساس ویژگی وکارکرد های مورد مطالعه قرار میدهد - نقش مذهب در شکل گیری فضای چغرافیایی,دکترنسرین تولایی - .این نویسنده مذهب و مولفه های مذهبی مثل مسجد را از شاکله ها و الگو های اصلی اسلامی می- داند،مسجد الجایتو یا گنبد سلطانیه،مسجد شیخ لطف االله و شاه - امام - اصفهان مسجد گنبد فیروزه ای،مسجد جامع یزد و کرمان ساختمان تمامی در مرکز شهر خود نمایی میکند و بازارها و چهار سوق ها به مسجد ختم می شوند بیشتر محققینی که به بررسی آثار، بناها، شهر های اسلامی وتاریخی تمدن اسلامی میپرداخته اند بر این باورند که اسلام دین شهری است را مورد بررسی قرار داده
در پژوهش حاضر محقق با استفاده از روش توصیفی تحلیلی پس از شناسایی عناصر شهرهای اسلامی هرکدام از این عناصر را بامعیار های توسعه ی شهری پایدار مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد ونتایج حاصل آن نشان دهنده این است که الگوی شهرهای اسلامی مطابق با معیارهای توسعه پایدار بوده است
فصل دوم 2-1 مبانی و مفاهیم نظری
2-1-1 اولین تشکل شهر
اردشیر ساسانی موسس حکوت چهارصد ساله ساسانی اخرین حکومت ایران قبل اسلام خود موبدزاده و موبد بود خاندان ساسان مسئول آتش کده ی اذر فرنبغ پارس بودند و حاکمان بعد اسلام خلفای راشدی،عباسی و اموی خود مقام روحانی داشتند.شهرجاجرم هم به دلیل این که تشکیل ان با به وجود امدن شکل قلعه ای به خود بوده توانسته طبق نظریه های که اولین شهرها ی مذهبی با این ویژگی نقش گرفته اند توانسته مهم ترین ویژگی ایجاد اولین شهر ها با کارکردها و عناصر اسلامی شهری داشته باشد.
اولین شهرهای جهان دیوار نداشتند . بنایی که شاید بتوان آن را دژ یا قلعه گفت محل سکونت حاکم یا پادشاه بود که معمولا نوعی معبد هم در کنار آن دیده میشود .این حاکم اولیه مقام روحانی نیز داشته است .در این حاکم اولیه شکلی از قدرت معنوی و مقدس در کنار نیروی بدنی قوی با یکدیگر آمیخته شده بود؛ کسی که میتوانست بر محدودیتهای طبیعی غلبه کند. بنابراین در اولین شهرهای جهان نخستین شکل حکومت و سیاست نیز در غالب یک چنین شخصیتی ظاهر میشود .دژ اولیه به تدریج مجللتر میشود، بطوری نمایشگر قدرت سمبولیک حاکم است و در اطراف این مجموعه دژ و معبد دیواری کشیده میشود و شهرها در اطراف این هسته اصلی ساخته میشوند.
2-1-2 نظریه مذهبی: گسترش معابد و عبادتگاهها
بیشتر محققانی که درباره ی نقش مذهب در پیدایش شهرها به تحقیق پرداخته اند، در میان ادیان بیش از همه بر ارتباط دین اسلام با توسعه شهری تاکید می کنند .بسیاری از جغرافیدانان و تاریخ نگاران اسلامی نظیر ابن خلدون، هنگام بحث درباره شهر نشینی، به تفاوتهای دو سیستم فرهنگی قبل و بعد از اسلام اشاره می کنند .
الف - سیستم فرهنگ بادیه نشینی -کوچ نشینی که قبل از اسلام در بیشتر نقاط عربستان دیده می شد؛
ب - سیستم فرهنگ شهری که با ظهور اسلام در همه جا گسترش یافت.
هنگام گذر از فرهنگ بادیه نشینی -کوچ نشینی، به فرهنگ شهری، ایجاد سازمان های اجتماعی ویژه ای ضرورت می یابد که فرهنگ اسلامی بیش از دیگر ادیان بر این سازمان اجتماعی تاکید می کند.طرفداران نظریه مذهبی در پیدایش شهرها معتقدند عوامل مذهبی در به هم پیوستن گروههای مختلف اجتماعی در سکونتگاههای مختلف انسانی و نیز در تمرکز جمعیت و پیدایش شهرها، به ویژه در دوره های قدیم بسیار موثر بوده است؛ چنانچه در بسیاری از شهرهای اولیه، قدرت اصلی در دست کاهنان شهر بود - شکوئی، - 146:1385 اولین اقدام پیامبردر بعد هجرت از مکه به مدینه تاسیس مسجد قبا در مدینه بود در واقع مسجد مرکز تصمم گیری های مهم مثل جنگ و صلح در بعد اسلام بود.
2-1-3شهر اسلامی
هر یک از محققین به دنبال ابعادی بوده اند تا با آنها شهر اسلامی را به عنوان پدیده ای منحصر به فرد و دارای هویت معرفی نمایند؛ گاه با مسائل کالبدی، گاه با مسائل انسانی و اجتماعی و گاه با شناخت ماهیت و چیستی شهر اسلامی.
