بخشی از مقاله
مديريت بحران وطراحي بافت هاي شهري کلان شهرها،گامي اساسي درکاهش خطرزلزله
چکيده :
امروزه مديريت بحران هاي طبيعي از اساسي ترين بخش ها در علم مديريت به شمار مي رود. تجـارب تلخـي کـه از زلزلـه هـاي گـسترده در ايـران ، عايـد سيـستم مديريت کشور شده ، بسيار تلخ و ناگوار است . متأسفانه اکثر شهرهاي کشور از طراحي نامناسب بافتهـاي شـهري، توسـعه اي نـاموزون و بـه دور از قواعـد صـحيح شهرسازي برخوردار مي باشند و به عبارتي ديگر وضعيت نامناسب طراحي شهري بافتهاي شهري کلانشهرها نقش اساسي در افزايش ميـزان آسـيب هـاي وارده بـه شهرها در برابر زلزله دارند.
در اين مقاله ابتدا، مسئله مطرح ميشود، سپس هدف مقاله يعني دستيابي به يک بينش علمي و چارچوب مناسب براي مقابلـه بـا کـاهش خطـرات ناشـي از زلزلـه در کلانشهرها با استفاده از طراحي شهري بافتهاي شهري ارائه مي گردد. براي اين منظور پس از ارائه تعاريفي از مديريت شـهري، مـديريت بحـران ، طراحـي شـهري، بافت شهري، به بررسي مشکلات بافتهاي شهري پرداخته مي شود. آنگاه پس از پاسخ به سؤال ، تحليل و پيشنهادات ارائه مي گردد.
کليد واژگان : مديريت شهري، مديريت بحران ، طراحي شهري، بافت شهري
١- پيش درآمد:
حوادث و وقايع طبيعي که گاه و بيگاه در گوشه و کنار کره خاکي رخ مي دهد از يکسو ضعف ساختار بشري را در مقابـل قـوه لايـزال الهي به انسانها گوشزد مي کند و از سوي ديگر دانش و توانايي بشر را در پيشگيري، آمادگي، حـضور بـه موقـع و توانمنـد در بحـران و نهايتاً عادي سازي شرايط و جبران خسارات مناطق آسيب ديده شهرها به چالش مي کشد. امروزه مديريت بحران هاي طبيعي از اساسـي ترين بخش ها در علم مديريت به شمار مي آيد. تجارب تلخي که از زلزله هاي گسترده در ايران ، عايـد سيـستم مـديريت کـشور شـده ، گرچه بسيار تلخ و ناگوار است ، اما مي توان اميدوار بود که با استفاده از تمامي توان مديريتي کشور، توان برخورد بـا حـوادث مـشابه را افزايش داد.
٢- پيشگفتار:
پهنه سرزمين ايران از لحاظ خطر وقوع زلزله به شش پهنه خطر تقسيم شده است ( خطر پائين ، نسبتاً پائين ، متوسط ، نـسبتاً متوسـط ، نـسبتاً بالا و بسيار بالا) خطر وقوع زلزله بالا و بسيار بالا و نسبتاً بالا تقريباً تمامي منطقه مهم استقرار جمعيتي شمال ، غرب و شمالغرب در ايـران را در بر گرفته است . به طوري که تمامي شهرهاي بزرگ و متوسط ماننـد تهـران ، تبريـز، مـشهد، اهـواز، کرمانـشاه و بنـدرعباس و اکثـر شهرهاي شمالي کشور و ... در اين پهنه خطر واقع شده اند (ابلقي، ٣٠:١٣٨٣).
در طول صد سال گذشته حدود ٣٥٠٠ زلزله در ايران اتفاق افتاده که از اين ميان ٥٣٥ زلزله شدتي بالاتر از چهار درجه ريشتر داشـته انـد و هر ده سال نيز يک بار يک زلزله با مقياس هفت ريشتر و بزرگتر در کشور اتفاق افتاده است و سالانه نيز حدود ٢٠٠ زلزله کوچـک و بزرگ در کشور اتفاق مي افتد (نيکنام ، ٥:١٣٨٣).
ابعاد گسترده اينگونه سوانح باعث شکل گيري تحقيقات مختلفي در مورد نحوه مواجهه با اين سوانح گرديده اسـت . هـم اکنـون بخـش عظيمي از سرمايه هاي انساني، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي در شهرهاي کشور متمرکز شده اند. با توجه به اين امر برنامـه ريـزي بـراي حفط اين سرمايه ها در مقابل تأثيرات سوانح طبيعي ( بويژه زلزله ) هميشه از دغدغه هـاي برنامـه ريـزي شـهري و طراحـي شـهري بـوده است . متأسفانه اکثر شهرهاي کشور از طراحي نامناسب بافتهاي شـهري، توسـعه اي نـاموزون و بـه شـکل کلـي بـدور از قواعـد صـحيح شهرسازي برخوردار بوده اند.
٣- مقدمه
ايران کشوري است زلزله خيز. در صد سال گذشته ايران يکي از شـش کـشور بـا تلفـات بـالاي ناشـي از زلزلـه بـوده اسـت . بـر اسـاس مطالعات انجام شده بيش از سي ميليون نفر از جمعيت ايران در پهنه هايي با خطر پذيري زياد و حـدود ده ميليـون نفـر در پهنـه هـايي بـا خطر پذيري متوسط به لحاظ آسيب زلزله زيست مي کنند. پيش بيني جمعيتي نـشان مـي دهـد کـه تـا سـال ١٤٠٠ نزديـک بـه دو سـوم جمعيت کشور در شهرها ساکن خواهند بود. اين موضوع زماني اهميت مي يابـد کـه بـدانيم شـهرها بـدليل تمرکـز جمعيـت ، فعاليـت و سرمايه به هنگام وقوع زلزله در معرض بيشترين آسيب ها قرار دارند. از اينرو مديريت شهر در ايران هيچ گاه نمي تواند جدا از مـديريت ايمني در برابر زلزله باشد (معصوم ، ١٣٨٢: ٩١).
پل ليدي (١٣٨٠) معتقد است : « هر جا دانش ما ناقص و مسائل و مشکلات در انتظـار گـشايش باشـد خـلا موجـود در دانـشمان و مـسئله مطروحه را با طرح سؤالهاي مناسب و طلب پاسخ به آنها پر مي کنيم (ليدي،١٤:١٣٨٠).
پژوهش هر محقق دريک رشته دانشگاهي در چارچوبي انجام مي گيرد که توسط فلسفه آن رشته مهيا شده است .
عنصر اساسي اين مهم ، معرفت شناسي ١ و هستي شناسي٢ است . چارچوبي که مشخص مي کند چه چيزي مـي تـوانيم بـدانيم و چگونـه ؟ استفاده همزمان اين دو متدولوژي را تعريف مي کند (٤.P,١٩٨٦ Johnston).
٤- مسئله :
عدم توجه به مقوله طراحي شهري بافتهاي شهري کلانشهرها و افزايش خطرات ناشي از زلزله مشکلات مديريت بحـران را افـزايش مـي دهد.
٥- هدف :
دستيابي به يک بينش علمي و ارائه چارچوب مناسب در راستاي مقابله با کـاهش خطـرات ناشـي از زلزلـه در کلانـشهرها بـا اسـتفاده از طراحي شهري بافتهاي شهري ( چه چيزي مي توانيم بدانيم ؟).
٦- روش کار:
جهت دستيابي به هدف مقاله ابتدا مديريت شهري ٣، مديريت بحران ٤، طراحي شهري ، بافت ٦، بافت شهر٧، خطر پذيري شهرها در رابطه با زلزله ، مشکلات بافتهاي شهري کلانشهرها (نمونه مـوردي تهـران و تبريـز) بيـان مـي گردد ( چگونه دانستن ) آنگاه جمع بندي ارائه تا بتوان به اين سؤال پاسخ داد که آيا وضعيت فعلي بافتهاي شهري کلانشهرهاي ايـران از ديدگاه طراحي شهري با آن چه که بايد باشد تطابق دارد يا خير؟ (متدولوژي) در پايان تحليل و نتيجه گيري ارائه مي شود.
٧- مديريت شهري
مديريت شهري عبارت است از سازماندهي عوامل و منابع براي پاسخگويي به نيازهاي ساکنان شهر. با توجه به اينکه شهر، داراي نظـامي باز است ، مديريت شهري بيش از حيطه کالبدي شهر را در بر مي گيرد (صرافي ١٣٨٣ : ٨٠).
مديريت شهري يک مفهوم فراگير است و هدف آن تقويت تمامي نهادهاي درگير در مسائل شهر براي شناسايي برنامه هـا و سياسـتهاي گوناگون و پياده سازي آنها با نتايج بهينه است . بنابراين واکنش کار آمد در برابر مشکلات و موضوعات شهرها به منظـور فعـال کـردن ، چالشي است که مديريت شهري، با آن مواجه است ( چيما و ساندرا، ١٣٧٩ : ١١).
مديريت شهري، شيوه اي از ارائه خدمات کاملاً کاراي حکومتي نيست ، ليکن چگونگي تشخيص وابستگي هاي مشترک، توسـعه ايـده هاي استراتژيک و توليد نيروي فزاينده در راستاي حل مشکلات شهرها هنر مديريت شهري است (٢٣−٢٢.PP,٢٠٠٣ Williams).
٨- مديريت بحران
مديريت بحران به مجموعه اقداماتي اطلاق مي شود که قبل از وقوع ، در حين وقوع و بعد از وقوع سانحه ، جهت کـاهش هـر چـه بيـشتر آثار و عوارض آن انجام مي گيرد. اين اقدامها با توجه به انواع بلاياي طبيعي و محيطي که اين گونه بلايـا رخ مـي دهـد، متفـاوت اسـت (عبدالهي ، ١٣٨٢ : ٦٠).
مديريت بحران دربرگيرنده عمليات و اقدامات پيوسته و پوياسـت و بـه طـور کلـي بـر اسـاس تـابع کلاسـيک مـديريت (برنامـه ريـزي، سازماندهي، تشکيلات ، رهبري وکنترل ) در مواقع بحراني استوار است (پور محمد و هوشمند مروستي، ١٣٨٣: ١٣-١٢).
٩- طراحي شهري
به نظر مي رسد به تعداد طراحان شهري تعريف طراحي شهري وجود داشته باشد تقريباً در کليه تعـاريف ، طراحـي شـهري را بـه عنـوان پلي بين برنامه ريزي و معماري تلقي کرده اند (براندفري ١٣٨٣ : ٢١).
با وجود اينکه بيش از چهار دهه از شکل گيري رشته علمي – هنري طراحي شهري مي گذرد، هنوز تعريف واحـدي از ايـن رشـته کـه مورد اتفاق نظر متخصصين ، باشد در دست نيست . گروهي اين را به عدم توفيق رشـته هـاي برنامـه ريـزي شـهري در خلـق محـيط هـاي انساني نسبت مي دهند گروهي ديگر آن را به شکست معماري مدرن وابسته مي دانند (گلکار، ١٠:١٣٨٢).
اما طراحي شهري و کيفيت آن را مي توان به عنوان سه نيرو (مؤلفه )، کيفيت عملکردي، کيفيت تجربي، زيبا شناختي و کيفيـت زيـست محيطي شهرها نتيجه گيري نمود (گلکار، ٥٥:١٣٨٠ ).
١٠- بافت ١
بافت گستره اي هم پيوند است که از بناها، راهها، مجموعه ها، فضاها، تأسيسات و تجهيزات شهري و ترکيبي از آنها تشکيل شده باشد ( وزارت مسکن و شهرسازي، ٦:١٣٨٤).
١١- بافت شهري
شکل ، اندازه و چگونگي ترکيب کوچکترين اجزاي تشکيل دهنده شهر بافت شهري را مشخص مي کند. هر نوع بافت شهري به هنگـام وقوع زلزله ، مقاومت خاص در برابر زلزله دارد. واکنش هر نوع بافت شهري در هنگام وقوع زلزله در قابليـت هـاي گريـز و پنـاه گيـري ساکنان در امکانات کمک رساني، در چگونگي پاکسازي و بازسازي و حتي اسکان موقت دخالت مستقيم دارد (عبدالهي، ١٣٨٢: ٧٦).
١٢- خطر پذيري شهرها در برابر زلزله
در کشور ما علاوه بر آن که امکان وقوع زلزله زياد است ، خطر زلزله نيز بيشتر اسـت . خطـر پـذيري بـا ريـسک زلزلـه از چهـار فـاکتور
تشکيل شده است که در رابطه ميان آنها را مي توان به شکل يک کسر نشان داد:
( ارزش ) × (آسيب پذيري در برابر زلزله ) × (خطر زلزله )
= خطر پذيري ناشي از زلزله
مديريت
سه فاکتور موجود در صورت کسر در کشور ما به دلايل زير زياد است :
- خطر زلزله کم شدني نيست و توان اجرايي و علمي بشر نيز در زمان حاضر در حد کنترل عوامل بـه وجـود آورنـده زلزلـه ، کاسـتن از ميزان خطر زلزله نيست .
- آسيب پذيري مستحدثات در برابر زلزله (شواهد عيني همچون تخريب هاي وسـيع پـس از زلزلـه و نيـز آنچـه در کـشور سـاخته شـده نامناسب با شرايط و ميزان خطر زلزله بالا است ).
- در مورد فاکتور ارزش (ارزش انساني، اجتماعي و ...) نيز کم شدني نيست و با رشد هر چه بيشتر شهرها به ميزان ارزش هـا نيـز افـزوده مي شود.
- فاکتور چهارم در مقوله خط پذيري که در مخرج مدل کسري قرار دارد، مديريت است که در کشور ما بـا تمـام ابعـاد آن ( مـديريت ساخت و ساز، توسعه ، نجات و امداد و ...) ضعيف و کوچک است (معصوم ١٣٨٢ :٩٢).
براي مثال از اول دي ماه ١٣٨٥ تا آخر اسفند ماه همان سال ، ٣٢٤ زمين لرزه با شدتهاي متفاوت از ٢.٤ تا ٤.٨ ريـشتر در کـشور رخ داده است (پور محمد، شاهوار، ١٣٨٥ : ٦٣-٥٩).
١٣- مشکلات بافتهاي شهري
انسان و محيط مصنوع ساخته او دو جزئي از مجموعه زيست کره ما مي باشد که در هم تنيدگي سرنوشت زيستي او بـا محـيط طبيعـي و دست ساخته اش چالشي اساسي در شهرسازي است ، لذا با عنايت به اين نکته اساسي، کالبد شـهري کـه متناسـب بـا نيـاز انـسان باشـد و پايداري و ايمني آن در مقابل حوادث و رويدادهاي طبيعي (به ويژه زلزله ) بالا باشد، باعث مي شود تا از هـدر رفـتن سـرمايه هـاي ملـي جلوگيري کرده و بستري واجد امنيت براي نسل حاضر و آتي و جلوگيري از اتلاف سرمايه هاي ملي پديـد آورد (حبيـب ،١٣٨٣ : ٧٧- .(76
در ميان سطوح گوناگون برنامه ريزي کالبدي، کارآمدترين سطح براي کاستي از ميزان آسيب پذيري شهرها در برابر زلزله ، سطح مياني يا همان شهرسازي است . بررسي ميزان آسيب پذيري و صدمات به طـور مـستقيم و غيـر مـستقيم بـه وضـعيت نـامطلوب برنامـه ريـزي و طراحي شهري آنها مربوط مي شود. وضعيت بعد استقرار عناصر کالبدي و کاربري هاي نامناسب زمينهاي شهري، شـبکه هـاي ارتبـاطي ناکارآمد شهر، بافت فشرده شهر، تراکم هاي شهري بالا، وضعيت بعد استقرار تأسيسات زيربنائي، کمبودها و توزيـع نامناسـب فـضاهاي باز شهري و مواردي از اين قبيل نقش اساسي در افزايش ميزان آسيب هاي وارده به شهرها در برابر زلزله دارند. بنابراين آنچه که پديـده زلزله را در شهرها به يک فاجعه تبديل مي کند در بسياري از موارد، وضعيت طراحي شهري نامناسب بافتهـاي شـهري اسـت (عبـدالهي، .(75: 1382
١-١٣- طراحي شهري و مشکلات تهران
هدف از طراحي شهري، تصميم گيري در مورد ويژگيهاي کيفي مؤلفه هاي کالبدي شهر اعم از ساختمانها، فضاهاي باز و ساير عناصـر تشکيل دهنده فضاهاي شهري مي باشد. با کمي دقت مي توان مشکلات شهر تهران را از منظر طراحـي شـهري در مـوارد ذيـل خلاصـه نمود:
