بخشی از مقاله
چکیده
امروزه تالارهای شهر در بیشتر شهرهای جهان علاوه برکارکرد اصلی خویش، به عنوان مکان های تفریحی و فرهنگی برای برگزاری جشن ها و مناسبت های ملی به شمار می روند همین امر، در گذشته به صورت پررنگ تر در میادین شهری ملموس بود به طوری که میدان شهری برای شهروندان تبلور زندگی جمعی آنها بود. هر چند میادین شهری امروزه نیز این ویژگی خود را تا حدودی حفظ کرده اند ولی تالارهای شهری امروزه این نقش را بر عهده دارند. کشور ما از پیشینه ای غنی از نظر داشتن فضاهای عمومی برخوردار است به طوری که میدان ها فضاهای مهم ارتباطی اجتماعی-اقتصادی شهر بوده اند. میدان به مثابه بارزترین مرکز تجلی قدرت و همچنین وحدت و انسجام حکومتی و کانون خدمات شهری عرضه اندام می نمایند. ایجاد فضاهای عمومی همچون تالارشهر در جهت افزایش تعاملات اجتماعی و بسترسازی برای شکل گیری رویدادهای مختلف فرهنگی-اجتماعی در دوره ی معاصر می تواند با الگو برداری از معماری میادین گذشته ایرانی باشند، این گروه از فضاهای خدماتی به لحاظ آنکه در دوره حاضر و منطبق با شرایط زندگی در قرن 21 در حال ارائه خدمات می باشند فضاهای زنده و دارای ارزش های کاربردی در شهرسازی نوین تلقی می گردند. لذا هدف اصلی این پژوهش بررسی ویژگی های میادین سنتی و شناسایی اصول طراحی در فضاهای شهری به منظور ارتقای سطح تعاملات اجتماعی و نمود این ویژگی ها در تالارشهر به عنوان میدان های عمودی دوره ی معاصر می باشد.
مقدمه
وجود فضاهای جمعی نقش بسیار مهمی در جذب مردم و حضور آنها در شهرها داشته است. این حضور فرصت تعاملات و واکنش های اجتماعی را فراهم نموده و باعث بوجود آمدن خاطره جمعی مشترک و حس تعلق به فضا می گردد. فضای جمعی به جز جوانب فیزیکی و کالبدی، نوعی فضای ادراکی و نمادین است که با خصلتی نظام مند و ماهیتی مرکب با زمان اجتماعی و فرهنگ جامعه پیوندی ناگسستنی داشته و نسبیت فرهنگی و اجتماعی جامعه در ادراک آن موثر است، هم چنین این فضاها حاصل میراث تاریخی و فرهنگی جامعه است .[1]
شهر به عنوان بستری است که حیات مدنی در آن جریان می یابد ولی در دهه های اخیر نقش جامعه ی مدنی و روابط، در فضای شهری کمرنگ شده است .[2] آنچه اهمیت حضور جامعه ی مدنی را توجیه می نماید، ساز و کارهای آن مبنی بر اصول فلسفه ی فرا نوگرایانه - پست مدرن - شامل کثرت باوری، قانون مداری، فرد باوری، ضرورت حضور جو گفتمان و غیره می باشد. بدین ترتیب حیات مدنی بر مبنای عرصه ی عمومی قرار دارد و بنیادی ترین مفهوم جامعه ی مدنی، وجود عرصه های عمومی حائل میان فرد و حکومت است که امکان اجتماع، برخوردهای رو در رو، کنشهای متقابل و برخورداری از آرا و اندیشه ها، در اختیار انسان قرار می گیرد. ایجاد فضاهای شهری، پاسخگویی به نیاز در برقراری روابط اجتماعی است. فضاهایی که از لحاظ روانی- عاطفی فعال بوده و امکان ارتباطات چهره به چهره ی انسانی در درون اجتماع شهری را فراهم آورد .[3] ایران به عنوان کشوری می شود که از پیشینه ای غنی در ساخت فضاهای عمومی جمعی برخوردار است. فضاهایی مانند میادین که بستر حیات جمعی و تعاملات اجتماعی شهر به شمار می رفتند. در این فضاها، علاوه بر وقوع رویدادهای اقتصادی و فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و ورزشی، جایگاه بسیاری از رویدادهای مذهبی، ملی و آیینی شهر بودند که باعث ایجاد خاطرات جمعی و تصویر ذهنی مشترک و در نتیجه حس تعلق و هویت در میان شهروندان می شدند. امروزه با کمرنگ شدن و بلا استفاده شدن و حتی بعضا از بین رفتن این فضاها، باید به دنبال جایگزین مناسب در جهت بازگردانی حیات جمعی در عرصه ی شهری بود. فضاهایی مانند تالار شهر می تواند جایگزین مناسبی جهت بازگردانی حیات جمعی در شهر باشد.
روش تحقیق
در این پژوهش سعی گردیده از طریق روش های علمی مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، با بررسی های توصیفی - تحلیلی اصول طراحی میادین شهری سنتی با توجه به عوامل موثر در افزایش تعاملات اجتماعی را شناسایی کنیم و با استفاده از این اصول راهکارهایی برای طراحی بنای تالارشهر در دوره ی معاصر ارائه می دهیم. تعامل و پایداری اجتماعی در فضاهای جمعی شهر ارزش ها و معیارهای موجود در میادین سنتی برخاسته از مکاتب و سبک های شهرسازی ایران - سبک خراسانی، مکتب اصفهان و... - بوده اند و اصالتی اسلامی و معنوی داشته اند. ویژگی های کالبدی، عملکردی و اجتماعی در میادین شهری سنتی به طور ملموسی معنا محور بوده اند و بیشتر این مفاهیم تحت تأثیر ارزشهای معنوی و دینی شکل گرفته و فضاهایی ارزشمند را جهت حضورپذیری و تعاملات اجتماعی ایجاد کرده اند.
ویژگی هایی که امروزه در فضاهای شهری مدرن کمرنگ شده و یا به کلی از بین رفته و منجر به کاهش تعاملات اجتماعی شده است .[4] بنابراین تالار شهر به عنوان فضایی شهری جهت گردهم آوری شهروندان و ترغیب آن ها به همکاری و تعامل با یکدیگر و مشارکت در امور شهر می تواند طراحی بر پایه مشارکت مردم در عرصه های مختلف جامعه از جمله سیاست به عنوان یکی از راهکارهای اساسی در جهت رسیدن به جامعه پایدار داشته باشد، زیرا پایداری اجتماعی یعنی حفظ سرمایه اجتماعی، چهارچوب اصلی جامعه را می سازد و هزینه کار با همکاری یکدیگر را کاهش می دهد. معماری می تواند با گرد آوردن مردم جامعه به دور هم و فراهم آوردن شرایط مشارکت آن ها در امور سیاسی و اجتماعی جامعه شان را به سمت پایدار شدن سوق دهد. تالارهای شهر باید به گونه ای طراحی شوند که توأمان پاسخگوی نیازهای فضایی شورای شهر و نیازهای فرهنگی و اجتماعی شهروندان باشند. کارآیی این بناها بستگی تام به فضاهایی دارد که امکان مشارکت مردم را در امور شهر فراهم نماید. آنچه در طراحی ساختمان آن بایستی مد نظر باشد، طراحی مدلی معمارانه از مردم سالاری و اصل بر حل شدن در بافت شهری، شفافیت و آزادی باشد .[5]
میدان شهری
میدان، محلی است که شهروندان برای گذراندن اوقات فراغت و دیدن یکدیگر به آنجا می روند، مکانی است با مقیاس انسانی و متناسب با رفتارها و ادراکات شخصی پیاده و در واقع جایی است که شکل دهنده بیشترین خاطرات جمعی ماست .[6] میادین از نخستین فضاهای شهری به شمار می روند. تجمع پذیری در میدان علاوه بر تبلور در امکان جمع شدن شهروندان به جذب فعالیتهای مختلف در فضا نیز وابسته بوده است. فضای میدان باید دارای هویت ویژه باشد تا بتواند خود را از فضاهای اطراف منفک کند .[7] میدان گونه ای از فضاهای شهری و مکانی برای حادث شدن و ترکیب تمرکزهای عملکردی یا معنایی و بروز فعالیت های اجتماعی شناخته شده است. در این فضا، عرصه بر مسیر و درنگ بر حرکت غلبه دارد. میانه و کناره و جداره به عنوان اجزا میدان ایرانی اصلی ترین جز شناخته می شوند. از ویژگی های ماهوی میدان غلبه سکون بر حرکت است که این امر تناسب های کالبد میدان را از سمت فضای خطی به سمت گستره ها می کشاند .[8]
میدان شهری فضایی برای حضور شهروندان و تبلور زندگی جمعی آن هاست و باید پاسخگوی نیاز زندگی اجتماعی و جمعی آن ها در مقیاسی بالاتر از حد محلات باشد. در این نوع میادین شهروندان بدون آن که یکدیگر را بشناسند و یا حضور آن ها مقید به روابط محیط زندگی خویش باشد با یکدیگر برخوردهای اجتماعی چهره به چهره دارند. میدان شهری فضایی است که مخاطبان آن را طیف وسیعی از اقشار اجتماعی و گروه های سنی تشکیل می دهند. این فضا علاوه بر آن که باید پذیرای تنوع مورد نیاز باشد، باید بتواند تجمع و کنش های بین شهروندان را بارور سازد. یعنی به نوعی شهروندان میدان را بسازند و میدان شهروندان را. نوع فعالیت هایی که در صحن میدان شهری اتفاق می افتد، نوع کاربری های بدنه میدان، نقش عمومی میدان و نوع ساماندهی کالبدی فضا در نحوه حضور و رفتار شهروندان بسیار موثر می باشد .[9] از میدان های بسیار مهم در معماری ایران می توان به میدان نقش جهان و میدان میرچخماق یزد اشاره نمود.]عکس شماره1و[2
میدان نقش جهان
میدان نقش جهان میدان مرکزی شهراصفهان است که در قلب مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد. بناهای تاریخی موجود در چهار طرف میدان نقش جهان شامل عالیقاپو، مسجد شاه - مسجد امام - ، مسجد شیخ لطفاالله و سردر قیصریه است. علاوه بر این بناها دویست حجره دو طبقه پیرامون میدان واقع شدهاست که عموماً جایگاه عرضه صنایع دستی اصفهان میباشند. هر چند میدان نقش جهان یک میدان حکومتی محسوب می شده است، اما فضای باز میدان نقش جهان در دوره صفویه به دلیل وسعت و یکدستی آن، زمینه را برای وقوع انواع مختلف فعالیت های شهری از مراسم با شکوه تشریفات شاهی تا معرکه گیری مردم عادی و خرید و فروش و بساط اندازی فراهم آورده بود.
شکل:3 قرارگیری فضاهای اطراف میدان نقش جهان اصفهان
میدان میر چخماق یزد
یکی دیگر از جاذبه های گردشگری با اهمیت شهر یزد میدان امیر چخماق می باشد. با جرات می توان این میدان را با اهمیت ترین اثر تاریخی اسلامی شهر یزد دانست. این میدان نیز مانند میدان نقش جهان اصفهان دارای عناصر متعددی از قبیل بازار، تکیه، مسجد و دو آبانبار می باشد. تقرباًی در وسط بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط سوق الجیشی و مهم یزد محسوب میشود.
شکل :4 میدان میر چخماق یزد
علت وجودی میدان
در هر نقطه تراکم جمعیتی، خواه ده، شهر و یا متروپولیس، زندگی گروهی انسان ها گاه نیازمند عملکردهای جمعی خاصی است ک گردهمایی عده کثیری از ساکنان را ناگزیر می سازد. از دیرباز وجود یک نقطه تجمع مرکزی برای اجتماع و داد و ستد آسان ترین و منطقی ترین راه حل برای جوابگویی به این نیاز بوده است. اگر شهر کوچک بود میدان-بازاری هفتگی یا ماهانه در آن شکل میگرفت، اگر بزرگ و پر جمعیت بود میدان-بازارش همیشگی و طراحی شده بود. با آنکه عملکرد اصلی، اجتماع و داد و ستد بود که گاه با عملکردهای مورد نیاز دیگری می شد تا بر اهمیت و قابلیت پاسخگویی این نقطه تمرکز بیافزاید. معیارهای اولیه برای طراحی چنین فضایی نیز پیش نیازهایی بوده که از سوی عملکردهای مذهبی، اقتصادی، سیاسی و تفریحی مطرح بوده و چگونگی شکل گیری میدان- بازار سنتی را دیکته می کرده است. ترکیب و طراحی شکل میدان-بازار تاریخی در مناطق و ادوار گوناگون از این زاویه، امری منطقی و در پاسخ به عملکردهای لازم و ناگزیر شهری بوده است. آگورا، فوروم، بازار-میدان، پیاتزا و پلازا اسامی مختلفی است که در جوامع مختلف به این عملکرد مشابه شهری داده شده و با وجود تغییراتی در الگوی طراحی و سنجه های متفاوت فرهنگی هر جامعه، همگی بر اساس همان نیاز و مفهوم واحد اولیه طراحی شده اند .[10]
کارکرد میدان
کارکرد میدان یا نقشی که یک میدان در فضای شهری ایفا می کند با یک یا چند علت ویژه، در یک برهه از زمان پدیدار می شود و ممکن است با تقویت آن نقش، کارکرد خاص میدان تثبیت گردد و در اذهان عمومی و خاطرات مردم نام میدان با آن کارکرد عجین شود .[11] اصلی ترین کارکردهای میدان به عنوان یک فضای شهری شامل کارکردهای اداری-سیاسی، تجاری-خدماتی، ارتباطی، فرهنگی -هنری، مذهبی و تفریحی-ورزشی است .[12]
تالار شهر
این گروه از فضاهای خدماتی به لحاظ آنکه در دوره حاضر و منطبق با شرایط زندگی در قرن 21 در حال ارائه خدمات می باشند فضاهای زنده و دارای ارزش های کاربردی در شهرسازی نوین تلقی می گردند . در بررسی نمونه های تالار شهر - City Hall - بی تردید شیوه کار و نوع برخورد آن با مسائل اجتماعی و فرهنگی و روش مدیریت متمرکز آن حائز اهمیت است. ساختمان تالار شهر به عنوان یک بنای عمومی مردم سالار باید از درجه زیادی از شفافیت برخوردار باشد و به گونه ای تفکیک ناشدنی و تنگاتنگ و نیز متواضعانه با بافت شهری و محیط پیرامون خود درآمیزد، به گونه ای که نتوان به آسانی مرز مشخصی میان حوزه متعلق به بنا و حوزه عمومی متعلق به شهر، قائل شد. در این صورت دیگر این ساختمان را نمی توان صرفاً بنا نامید، بلکه این بنا / فضای شهری به عنوان شکل شناوری از بنا و فضای شهری، به بخشی تفکیک ناپذیر از شهر تبدیل می شود و لاجرم به همه شهروندان تعلق می یابد. بر این اساسی، نزدیک بودن طراحی تالار شهر به
