بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه در کنار سرمایه های انسانی و اقتصادی، سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی نیز مورد توجه قرار گرفته است. سرمایه اجتماعی یا بعد معنوی یک اجتماع، میراثی تاریخی است که از طریق تشویق افراد به "همکاری" و "مشارکت" در تعاملات اجتماعی، قادر است به حل میزان بیشتری از معضلات موجود در آن اجتماع، فائق آید و حرکت به سوی رشد وتوسعه شتابان اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و را امکان پذیر سازد. در واقع، سرمایه اجتماعی را می توان در کنار سرمایه های اقتصادی و انسانی، بخشی از ثروت ملی به حساب آورد که بستر ارتباطاتی مناسبی برای بهره برداری از سرمایه انسانی و فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می شود. بدون سرمایه اجتماعی، هیچ اجتماعی به هیچ سرمایه ای نمی رسد، به طوری که بسیاری از گروه ها، سازمان ها و جوامع انسانی، بدون سرمایه اقتصادی و صرفا با تکیه بر سرمایه انسانی و اجتماعی توانسته اند به موفقیت دست یابند، اما هیچ مجموعه انسانی، بدون سرمایه اجتماعی نمی تواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد. از سوی دیگر، سرمایه اجتماعی، به زندگی فرد، معنی و مفهوم می بخشد و زندگی را ساده تر و لذت بخش تر می کند. پس به طور کلی می توان گفت هر چه سرمایه اجتماعی ملتی بیشتر باشد، آن ملت خوشبخت تر و ثروتمندتر خواهد بود. در این پژوهش، مساعی نویسندگان حول این موضوع است که اصولا سرمایه اجتماعی چیست؟ شاخصه ها، کارکردها و مهمترین رویکردهای سرمایه اجتماعی چه می باشد؟ این مقاله با استفاده از روش های تاریخی و تحلیلی- توصیفی سعی در واکاوی مفهوم سرمایه اجتماعی و مولفه ها و شاخص های آن دارد.
مقدمه:
سرمایه اجتماعی1 اگر چه مفهومی نوین و نوپا در عرصه مطالعات اجتماعی است، لکن ریشه در ارتباطات اجتماعی نوع بشر دارد. امروزه این امر مسلم است که رسیدن به توسعه، جامعه مدنی، معیارهای جهان شمول و بستر مناسب برای زیست اجتماعی تنها باوجود سرمایه اجتماعی شکل می گیرد. کشورهای جهان سوم جامعه های در حال گذار باچالش هایی هستند که این چالش ها تغییرات و دگرگونی هایی در جامعه ایجاد می کند. این تغییرات روندی مستقیم بر سرمایه اجتماعی دارد. فرانسیس فوکویاما2زندگی در جامعه دارای سرمایه اجتماعی را ساده دانسته و نارسایی ها و مشکلات رو به رشد کشورهای غربی را ناشی از فرسایش و تحلیل رفتن سرمایه اجتماعی، به خصوص منبع اصلی آن یعنی خانواده می داند، فروپاشی خانواده در کشورهای توسعه یافته ای چون ایالات متحده آمریکا، فرانسه، انگلستان و سوئد، منجر به افزایش هزینه های رفاهی همچون مخارج تأمین اجتماعی، بهداشتی، مخارج خانواده،کاهش میزان پس انداز و افزایش بار تکفل شده است - . - Fukuyama,2002: 14-15 در بسیاری از کشورهای غربی مردم برای جزئی ترین مسایل اشتراکی جامعه، گروه و انجمن تشکیل می دهند لکن، در کشورهای جهان سوم کم بودن این ارتباطات و البته کارایی نامطلوب و غیر کارکردی کانون ها و انجمن های صنفی یا گروهی قابل توجه و ملموس است. انسان هایی که عضوی از یک کانون کوچک اعم از روستا، انجمن، کانون، گروه و شبکه هستند، در ارتباط با دیگر اعضای گروه احساس همدلی، همکاری، مسئولیت و اعتماد می کنند و یکدیگر را به کارها و هنجارهای جمعی تشویق و اطلاعات لازم را جهت کسب منافع مشترک در اختیار یکدیگر قرار می دهند بنابراین سرمایه اجتماعی تنها در درون گروه، انجمن یا شبکه اجتماعی تولید می شود. سطوح مختلفی از این مشارکت در گروه ها می تواند وجود داشته باشد، مثل سطوح فردی یا خرد که در واقع همکاری و رابطه دوستانه افراد با یکدیگر با کمیتی محدود است. دیگر سطح میانی مثل همکاری و مشارکت اعضا در گروه های خاص است و سطح دیگر که گسترده تر و کلان محسوب می شود مشارکت و تعامل مطلوب فرد یا نهادها و سازمانهای اجتماعی است.معانی اساسی واژه سرمایه از حروف""cap سرمایه از ریشه کاپ از آن برمی آید و در اینجا هر کالا، پول یا ثروتی را شامل می شود که قابلیت نگه داری و افزایش داشته باشد. سرمایه در کنار زمین، کار، سازمان و مدیریت یکی از چهار عامل شناخته شده تولید است. با این توضیحات اجمالی، مقاله کنونی درصدد است تا برخی از مهمترین شاخص ها و مولفه های سرمایه اجتماعی را با روش های تاریخی و تحلیلی -توصیفی بررسی و واکاوی نماید. به زعم نویسندگان، وجود ارتباطات گسترده، روابط مبتنی بر اعتماد و احساسات و عواطف، فقدان تشتت یا قومیت گرایی، وجود اعتقادات مشترک و.. را می توان مهمترین مولفه های شکل گیری سرمایه اجتماعی قلمداد نمود. مولفه هایی که در ادامه کارکردهای آن را نیز تشکیل می دهند که در ادامه به تفصیل بدان ها خواهیم پرداخت.
-1 مفاهیم سرمایه و تبیین مفهوم سرمایه اجتماعی:
در مکتب مارکسیسم سرمایه به صورتی نگریسته می شود که از درون در امتداد محورهای متعدد تفکیک شده است. یکی از این قسمت ها می تواند بین سرمایه های بزرگ مقیاس و کوچک مقیاس حاصل شود. یک قسمت دیگر بین سرمایه های صنعتی، مالی و ارزی به وقوع می پیوندد. اعتقاد بر این است که قسمت های مورد اشاره نوعی خاصیت ما به الاشتراک بودن از لحاظ منافع دارند، چون همه آنها صور گوناگون سرمایه راتشکیل می دهند، اما پیچیدگی جوامع پیشرفته بدان معناست که تقسیم بندی ساده جمعیت به صورت سرمایه داران و پرولترها، مدیران، متخصصان حرفه ای و تکنسین ها طبقات متوسط دیگر نمی تواند معتبر باشد - Wolff and . - Resnick,1987:117 در اقتصاد بورژوازی سرمایه عبارت است از مجموعه کالاهایی که خود قبلا تولید شده باشند و برای تولید کالاهای دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرند. سرمایه در اقتصادبورژوازی عموما به سرمایه واقعی یعنی کالاهای مادی اطلاق می شود. به هر حال در اصطلاح روزمره سرمایه ممکن است به معنای سرمایه پولی یعنی ذخیره ناشی از پس انداز گذشته به کار رودسرمایه دو ویژگی مهم دارد: الف- خلق آن مستلزم فداکاری است، زیرا منابع تولید به جای تولید کالاهای مصرفی در تولید کالاهای سرمایه ای غیر قابل مصرف بکار گرفته می شوند.
ب- بازدهی سایر عوامل تولیدیعنی زمین و کار را بالا می برد که این خود در حکم پاداش فداکاری های تولید سرمایه تلقی می شود. بدین ترتیب سرمایه جدید فقط تا زمانی خلق می شود که بازدهی آن حداقل برای جبران فداکاری انجام شده کافی باشد. اما در اقتصاد مارکسیستی سرمایه مفهوم دیگری دارد. دراین نظام فکری سرمایه اساسا شیئی نیست بلکه رابطه تولیدی و اجتماعی مشخصی است که به دوره خاصی از تاریخ جامعه بشری - یعنی سرمایه داری - تعلق دارد و به صورت شیئی تجلی می یابد - . - Bellassai,2005:89 به عبارت دیگر، سرمایه صرفا مجموعه ای ازمواد و وسایل تولید شده نیست، بلکه وسایل تولیدی است که درانحصار بخش خاصی از جامعه بورژوازی در آمده و به عنوان محصولات و شرایط کار در مقابل نیروی کار قرار می گیرد بدین مفهوم، دوعامل منشا سرمایه به شمار می آید. نخست خرید و فروش نیروی کار که در حوزه گردش سرمایه صورت می پذیرد و دوم فرآیند واقعی تولید، یعنی مصرف واقعی نیروی کار خریداری شده از سوی صاحب پول و وسایل تولید.کارل مارکس سرمایه را به دو بخش تقسیم می کند:-1سرمایه متغیر یا بخشی از سرمایه که صرف خریدنیروی کار می شود و ارزشی بیش از ارزش خود تولید می کند.
-2 سرمایه ثابت یا وسایل تولید و مواد خام که در فرایند تولید تغییر کمی می یابد و صرفا ارزش نهفته در خود را به محصول تولید شده منتقل می کند که سرمایه ثابت در طول عمر خود به دو جز تقسیم می شود:
الف - سرمایه مستقر، شامل ساختمان، تأسیسات وماشین آلات که در فرایند تولید فقط بخشی از ارزش آن به محصول تولید شده انتقال می یابد.
ب- سرمایه سیار، شامل مواد خام، سوخت و... که تمامی ارزش آنها در فرآیندتولید به محصول منتقل می شود. عنصر اصلی در منطق سرمایه پیچیدگی نقش زمان و برنامه ریزی لحظه ای و مقطعی آن است تولید سرمایه مستلزم قربانی کردن و یا به تعویق انداختن مصرف جاری است، به این امید که به توان بیشتر مصرف کرد. به هر حال به تعویق انداختن مصرف اصلی به امید مصارف آتی خالی ازخطر نیست، ولیکن تحمل این ریسک نقش بسیار مهمی در رشد و ثبات اقتصاد ملی دارد. از طرف دیگرسرمایه نقطه تمرکز بحث پیرامون چگونگی توزیع درآمد و ارزش افزوده تولید است. در این مقوله پرسش های زیادی مطرح می شود، برای مثال چه عواملی در تعیین سهم سرمایه درتولید نسبت به سهم کاردر تولید شرکت دارند و اینکه آیا می توان سهم هر یک از عوامل سرمایه و کار در تولیدرا به کمک میزان مشارکت آنها در تولیدمعین کرد. به هر حال درک خصوصیت و ماهیت سرمایه و چگونگی کاربرد آن در اقتصاد جهت درک سیستم اقتصادی حاکم بر کشور مسئل های بنیادی است. به عبارت دیگر پرداختن به منطق سرمایه به معنای پرداختن به تمام زوایای اقتصاد ملی که در این مسیر قرار می گیرد، می باشد - . - Miller,1984: 36-38فرانسوآپرو1 سرمایه ای را که موجبات حفظ و یا افزایش تولید و خدمات نهایی را برای عرضه به مصرف کنندگان، بدون نیاز به کار بیشتر و حتی در مواردی با کار کمترفراهم سازد، سرمایه کارا می خواند این مضمون اندیشه های بهره وری سرمایه و ارزش بازده کاری را که با آن می آمیزد مطرح می سازد - -Perroux, 1982:412 . - 413پیربوردیو2 از مفهوم سرمایه برای قشربندی اجتماعی استفاده کرده است. او میزان برخورداری کنشگران از انواع سرمایه را ملاک دارایی افراد در نظام طبقه بندی اجتماعی می داند - . - Bourdieu& Wacquant,1992:89 او معتقد است ساختارذهنی در هر فرد و موقعیتی که تحت عنوان میدان یا زمینه در اجتماع، تحت اختیار اوست بستگی به میزان بهره مندی او از انواع سرمایه است - . - Swartz,2003:61 بوردیو در ابقاء یا تغییر شکل طبقه اجتماعی که حاصل تعریف فوق است چنین بیان می داردکه برای این تغییر بایستی در ساختار باورهای عامیانه و فهم جهانی که به عنوان حقایق جهان اجتماعی وجود دارند تغییر و دگرگونی ایجاد شود. انواع سرمایه از دید بوردیودر هر جامعه شامل چهار نوع سرمایه است که عبارتند از: الف- سرمایه اقتصادی،ب- سرمایه فرهنگی،
ج-سرمایه اجتماعی، د-سرمایه نمادین - . - Steinmetz,2011:55-56
-1-1 سرمایه اجتماعی:سرمایه اجتماعی از مفاهیم نوینی است که امروزه در بررسی های اقتصادی و اجتماعی جوامع مدرن مطرح گردیده است. از سرمایه اجتماعی تعاریف متعددی ارائه شده است. سرمایه اجتماعی مفهومی جدید است که از سال های 1990 برای نخستین بار از سوی جامعه شناسان فرانسوی وآمریکائی دوتوکویل، بوردیو، کلمن، پاتنام و... مطرح گردید. سرمایه اجتماعی اصطلاحی است که گاه در معنای وسیع به کار می رود و ثروت اجتماعی و یا حتی درآمد اجتماعی از آن برمی آید و گاه در فضای محدود، منابع و تجهیزات غیر فردی و غیر خصوصی را شامل می شود بدین معنی، سرمایه اجتماعی آن چیزی است که با سرمایه جامعه پدید آمده و مورداستفاده همگان است نظیر راه های ارتباطی، تجهیزات انتقال پیام و.. در تعریفی دیگر سرمایه اجتماعی مجموع موجودی دارایی های مولد یک جامعه که شامل آن دسته ازدارایی هایی است که منجر به تولید محصولات قابل عرضه به بازار به منظور دستیابی به سود توسط دوبخش خصوصی و عمومی می شود و نیز شامل خدمات و محصولاتی می شود که غیر قابل عرضه به بازاربرای فروش هستند، همچون آموزش و پرورش. سرمایه اجتماعی کل حجم سرمایه در یک اقتصاد است - . - Coleman,1998:94 این مقوله نه تنها ساختمان ها، ماشین آلات و دیگر وسایل به کار رفته در تولید کالاهای قابل فروش در بازار، بلکه سرمایه های استفاده شده درتولید کالاها و خدمات غیر قابل فروش در بازار مانند مدارس، جاده ها، تجهیزات نظامی را نیز در بر می گیرد - . - Becker,1996:27 رابرت پاتنام3 محور اصلی در بحث سرمایه اجتماعی را ارزش های حاصله از شبکه های اجتماعی می داند. این ارزش ها جمعی است، مردم با آن آشنا هستند و تمایل دارند در روابط اجتماعی آنها را به ظهور رسانده و در تعاملات آنها را بکار گیرند - . - Putnam,2000:71 سرمایه اجتماعی فقط شامل احساسات گرم و عاطفی نیست بلکه گستره وسیعی از اختیارات خاص کیفی را شامل می شود که اعتماد،کنش متقابل، اطلاع یابی و تعاون می تواند از محصولات ارتباطات اجتماعی باشد. شبکه هایی که سرمایه اجتماعی از طریق آنها عمل می نماید عبارتند از:الف- جریان های اطلاع رسانی همچون آشنایی با مشاغل، آشنایی با کاندیداتورها، تبادلات فکری و مجادلات و غیره، ب- هنجارهای حاصل ازکنش متقابل در شبکه های ارتباطی درون گروهی و برون گروهی،ج- اعمال جمعی که هم مروج سرمایه اجتماعی است و هم از کانال های اصلی سرمایه از طریق وحدت و مشارکت های تقویت"ما" به "من" اجتماعی بهره می گیردد،
د- تبدیل ذهنیت من به ما از طریق وحدت و مشارکت های تقویت شده توسط شبکه های ارتباطی . - Portes,1998:22-23 - در تحقیقی دیگر در روسیه نشان داده شده که عدم وجود موازین مناسب اخلاقی و ضعف قانون با این فرض که قانونمندی و پایبندی اخلاقی از سرمایه های اجتماعی هستند، منجر به فساد اداری، نابرابری، جرائم و خشونت شده است. هم چنین مطالعات متعدد دیگر تأثیر قابل توجه سرمایه اجتماعی را در وحدت نظم و انسجام یک جامعه تأیید می کنند. بانک جهانی سرمایه اجتماعی را پدید های می داند که حاصل تأثیر نهادهای اجتماعی، روابط انسانی وهنجارها بر روی کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است و تجارب این سازمان نشان داده است که این پدیده تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد و توسعه کشورهای مختلف دارد. سرمایه اجتماعی بر خلاف سایر سرمایه ها به صورت فیزیکی وجود ندارد بلکه حاصل تعاملات وهنجارهای گروهی و اجتماعی بوده و از طرف دیگر افزایش آن می تواند موجب پایین آمدن
