بخشی از مقاله
چکیده
خشکسالی پدیده غالب مناطق دارای اقلیم خشک و نیمهخشک است و پیشبینی میشود که با افزایش نوسانهای اقلیمی بر فراوانی وقوع، شدت و گستره این پدیده افزوده شود. با توجه به اینکه معیشت بسیاری از خانوارهای روستایی ساکن در این مناطق بر پایه کشاورزی استوار است، بروز خشکسالیهای شدید، زمینه آسیبپذیری خانوارها را مساعد میسازد. این امر، بکارگیری راهبردهای اثربخش سازگاری با خشکسالی را ضروری میسازد. بنابراین این پژوهش با هدف شناسایی راهبردهای سازگاری کشاورزان در شرایط رویارویی با بحرانهای آب و خاک ناشی از خشکسالی و علل گزینش این راهبردها انجام شده است. دادههای مورد نیاز این پژوهش پیمایشی از طریق روش نمونهگیری تصادفی ساده از میان کشاورزان شهرستان فیروزآباد گردآوری شد. در این راستا، نسبت به انجام مصاحبه حضوری و تکمیل 335 پرسشنامه اقدام گردید.
یافتههای پژوهش نشان داد که کشاورزان، از نظر میزان آسیبپذیری آب و خاک به سه گروه دارای آسیبپذیری کم، متوسط و زیاد تقسیم میشوند. از سوی دیگر، گروههای مختلف آسیبپذیر راهبردهای متنوعی را برای مقابله با خشکسالی بکار بردهاند، اما بسیاری از این راهبردها لزوماً به سازگاری با پدیده خشکسالی منجر نشدهاند و بر دامنه تخریبهای منابع آب و خاک کشاورزی افزودهاند. یافتههای پژوهش نشان داد که دلایل گزینش راهبردهای سازگاری توسط کشاورزان، پیچیده و متنوع است و افراد با توجه به سازههای مختلف فردی، اقتصادی، ساختاری، نهادی و ادراکی نسبت به پذیرش راهبردهای مدیریت خشکسالی اقدام میکنند. با توجه به یافتههای پژوهش، پیشنهادهایی برای بهبود خدماترسانی ترویجی و زمینهسازی سازگاری خانوارهای کشاورز با خشکسالی ارائه گردیده است.
واژههای کلیدی: خشکسالی، آسیبپذیری آب و خاک کشاورزی، راهبرد سازگاری، کشاورزان، ترویج و آموزش کشاورزی.
مقدمه
در حال حاضر، افزایش تولید و انتشار گازهای گلخانهای و پیامدهای ناشی از آن بهعنوان مهمترین چالش زیستمحیطی محسوب میشود . - Ravindranath & Sathaye, 2003 - در صورتیکه تولید و انتشار گازهای گلخانهای محدود نشود، افزایش 1/8 تا 4/0 درجه سانتیگرادی دمای زمین در قرن آینده بسیار محتمل خواهد بود . - Tong & Soskolne, 2007 - از سوی دیگر، پیشبینی میشود که تغییرات گرمایشی زمین موجب افزایش نوسانهای دمایی، تغییر در الگوی بارش، افزایش طغیان دریاچهها و اقیانوسها در مناطق مرطوب و افزایش فراوانی وقوع خشکسالیهای شدید و مستمر در مناطق خشک و نیمهخشک گردد . - Molen et al ., 2011 - این امر میتواند پیامدهای ناگواری را برای جوامع روستایی دارای اقتصاد متکی بر کشاورزی و منابع طبیعی به همراه داشته باشد. چرا که کشاورزی و اقلیم با یکدیگر مرتبط هستند - Nelson, 2009 -
و نوسانهای شدید و مستمر اقلیمی میتواند خسارات جبرانناپذیری را بر پیکره بخش کشاورزی وارد نماید. بنابراین فعالان بخش کشاورزی میبایست با اتخاذ راهبردهای سازگاری هوشمند و همهجانبه، زمینه کاهش آسیبپذیری از نوسانهای اقلیمی را فراهم نمایند. این امر بخصوص در شرایط کنونی ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است. چرا که وقوع خشکسالیهای شدید، گسترده و طولانیمدت در مناطق مختلف مرکزی، جنوبی و شرقی کشور، منابع آب و خاک این نواحی را به شدت مورد تهدید قرار داده است . - Keshavarz et al., 2013 - بعنوان نمونه؛ مروری بر گزارش مقدماتی آمایش سرزمین فارس - مآب، - 1395 نشانگر آن است که مناطق جنوبی و شرقی استان فارس بهشدت تحت تأثیر پدیده خشکسالی قرار گرفتهاند. خشکسالی بوقوع پیوسته در دهه اخیر، نه تنها موجب کاهش شدید جریانهای آب سطحی استان گردیده، بلکه منابع آب زیرزمینی را نیز به شدت تقلیل داده است و همین امر موجب خالی از سکنه شدن برخی روستاهای جنوبی استان گردیده است - مآب، . - 1395 بررسیهای انجام شده توسط کشاورز و همکاران - Keshavarz et al., 2013 - و کشاورز و کرمی - Keshavarz & Karami, 2016 - نیز نشانگر پیامدهای مخرب اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی پدیده خشکسالی در مناطق مختلف استان فارس میباشد.
از سوی دیگر، بخش کشاورزی بهعنوان بزرگترین مصرفکننده آبهای جهانی محسوب میشود. سناریوهای مختلف تغییر اقلیم نشان دادهاند که تنش آبی در آینده افزایش خواهد یافت - Karami, 2012 - و احتمالاً گستره اراضی مستعد کشاورزی مناطق خشک و نیمهخشک بهشدت محدود خواهد شد . - Falkenmark, 2007 - این امر بخصوص در شرایط کشوری همچون ایران تا حدود زیادی هشدار دهنده و نگرانکننده است. بر اساس شاخص کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل متحد، مصرف منابع آب تجدیدپذیر به میزان بیش از 40 درصد »بسیار پرخطر« است. این در حالی است که در ایران، 84 درصد منابع آب تجدیدپذیر مورد بهرهبرداری قرار گرفتهاند - یاسی، . - 1393 بنابراین در صورتی که روند کنونی مصرف آب تداوم یابد، از نظر میزان منابع آب و دسترسی به آنها با بحرانی فزاینده روبرو خواهیم شد - کشاورز و کرمی، . - 1395
بدیهی است مقابله و سازگاری اصولی با این بحرانها، تنها راه گذار از شرایط بغرنج کنونی است. دستیابی به این مهم، نیازمند شناخت اصولی میزان آسیبپذیری کنونی منابع آب و خاک کشاورزی است. این در حالی است که مطالعات محدودی به بررسی همهجانبه آسیبپذیری منابع پایه تولید کشاورزی اختصاص یافتهاند - مانند . - Forouzani et al., 2012; Keshavarz, 2016 بیشتر ارزیابیهای انجام شده در خصوص تخریب و آسیبپذیری منابع آب و خاک کشور، تنها به بررسی سازههای فنی منحصر شدهاند. این در حالی است که جنبههای غیرفنی همچون ظرفیت اقتصادی، اجتماعی، نهادی و انسانی نیز در شکلگیری آسیبپذیری منابع پایه تولید کشاورزی نقش دارند . - Sullivan, 2011 - شناخت سازههای فیزیکی و غیر فیزیکی زمینهساز آسیبپذیری منابع آب و خاک میتواند به گزینش هوشمندانه راهبردهای سازگاری با بحران منابع تولید منجر شود.
در حالیکه راهبردهای مختلفی برای مدیریت محصولات زراعی و منابع آب و خاک در شرایط خشکسالی وجود دارد و اثربخشی برخی از این راهکارها از لحاظ فنی به اثبات رسیده است، بسیاری از راهبردهای کارآمد، از سوی کشاورزان مناطق مختلف کشور مورد استفاده قرار نگرفتهاند - کشاورز و کرمی، . - 1395 واکاوی دلایل عدم پذیرش این راهبردها میتواند به طراحی الگوی اثربخش مدیریت خشکسالی منجر شود. این در حالیاست که مطالعات محدودی به شناخت دلایل عدم گرایش کشاورزان به برخی راهبردهای سازگاری اختصاص یافتهاند - بعنوان نمونه؛ کریمی، 1394؛ . - Keshavarz & Karami, 2014 بهمنظور پر کردن بخشی از شکافهای اطلاعاتی موجود، این پژوهش به بررسی میزان آسیبپذیری منابع آب و خاک کشاورزی از خشکسالی و راهبردهای سازگاری کشاورزان در رویارویی با این بحرانها اختصاص یافته است. از سوی دیگر، دلایل پذیرش یا عدم پذیرش راهبردهای سازگاری نیز مورد بررسی قرار گرفته است تا از این طریق، امکان ارائه پیشنهادهایی برای تسهیل پذیرش راهبردهای اثربخش سازگاری با خشکسالی فراهم شود.
روش پژوهش
بهمنظور بررسی میزان سازگاری کشاورزان با محدودیتهای طبیعی ناشی از خشکسالی، نسبت به انجام پژوهش در شهرستان فیروزآباد فارس اقدام شد. این شهرستان با مساحتی بالغ بر 3542 کیلومتر مربع، دارای 271 روستا بوده و یکی از مناطق مستعد کشاورزی بهخصوص در زمینه کاشت غلات و بقولات میباشد. با وجود این، وقوع خشکسالیهای مستمر و افزایش بحران آب موجب کاهش ظرفیت تولیدی این شهرستان گردیده و معیشت بسیاری از ساکنان روستایی را ناپایدار ساخته است. همچنین، کشاورزان شهرستان فیروزآباد بهعنوان جامعه آماری پژوهش در نظر گرفته شدند. بهمنظور تعیین حجم نمونه از فرمول کرجیک و مورگان - Krejcie & - Morgan, 1970 با در نظر گرفتن سطح معنیداری 5 درصد استفاده شد و بدین ترتیب 335 کشاورز ساکن در دهستانهای احمدآباد 19 - روستا - ، جایدشت 3 - روستا - و خواجهای 6 - روستا - از طریق نمونهگیری تصادفی ساده انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند.
گردآوری دادههای مورد نیاز این تحقیق پیمایشی از طریق پرسشنامه صورت گرفت. روایی صوری ابزار پژوهش توسط چهار تن از متخصصان آب و خاک و خشکسالی مورد تأیید قرار گرفت. پایایی پرسشنامه نیز از طریق انجام مطالعه راهنما در دو روستای خارج از محدوده منطقه مورد پژوهش، ارزیابی شد. مقدار ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش بین 0/58 تا 0/95 بهدست آمد. در مواردی که پایایی متغیرها در حد متوسط بود، نسبت به حذف برخی گویهها یا اصلاح جملهبندی آنها اقدام شد. از آنجا که یکی از اهداف پژوهش، واکاوی میزان آسیبپذیری منابع آب و خاک در اختیار کشاورزان بود، از دو شاخص آسیبپذیری آب کشاورزی2 و حساسیت زیستمحیطی مزرعه - Kosmas et al., 1999 - 3 به ترتیب برای سنجش آسیبپذیری منابع آب و خاک کشاورزی استفاده شد.
لازم به یادآوری است که بر اساس مطالعات فروزانی و کرمی - Forouzani & Karami, 2010 - ، پلومر و همکاران - Plummer et al., 2012; 2013 - ، سالیوان - Sullivan, 2011 - و کشاورز - Keshavarz, 2016 - شاخصهای ترکیبی منابع آب - منبع تأمین آب، دسترسی به آب، مصرف آب، کیفیت آب و زیرساخت - ، سایر عوامل زیستمحیطی فیزیکی - فشارهای زیستمحیطی - ، اقتصادی - ظرفیت اقتصادی، نیروی انسانی، جمعیتشناختی، معیشت، سلامت و تحصیلات - ، اجتماعی - مشارکت، اعتماد، دانش، نگرش و تضاد - و نهادی - حکمرانی دولتی و آموزشهای حرفهای - بهمنظور سنجش آسیبپذیری آب کشاورزی در نظر گرفته شدند.
برای ارزیابی میزان آسیبپذیری منابع خاک نیز از شاخصهای ترکیبی کیفیت خاک، کیفیت آب و هوا، کیفیت پوشش گیاهی و نحوه مدیریت مزرعه استفاده شد . - Kosmas et al., 1999 - در مجموع؛ شش جزء اصلی، 23 زیر جزء و 50 شاخص - جداول 1و - 2 در ساخت شاخص ترکیبی آسیبپذیری آب و خاک کشاورزی مورد استفاده قرار گرفتند. بهمنظور ساخت شاخص ترکیبی مورد استفاده در پژوهش، ابتدا با استفاده از روش استانداردسازی »کمترین- بیشترین 4«، نسبت به همگونسازی دادهها در محدوده 0 و 1 فاصلهای اقدام شد . سپس با بهرهگیری از روش تحلیل جزء اصلی 5، وزن هر یک از متغیرهای استاندارد شده محاسبه گردید - جداول 1 و . - 2 پس از آن، با استفاده از تکنیک جمع شاخصهای وزندهی شده6 که در زمره روشهای افزایشی خطی محسوب می شود، شاخص ترکیبی مورد نظر محاسبه شد - برای کسب اطلاعات بیشتر راجع به نحوه ساخت شاخص ترکیبی، مطالعه منبع Keshavarz et al., 2014 توصیه میشود - .
