بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف شناسایی تجارب کاربران از آسیب های خانوادگی شبکه های اجتماعی تلفن همراه با تاکید بر هنجارهای اجتماعی انجام گرفت. بدین منظور با استفاده از روش پژوهش کیفی از نوع پدیدار شناسی، تعداد 20 نفر از کاربران دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان با استفاده از نمونه گیری هدفمند ناهمگن انتخاب شده اطلاعات آنها با مصاحبه نیمه ساختاریافته و روش هفت مرحله ای کلایزی مورد تحلیل قرار گرفت. یافته های اصلی این پژوهش شامل؛ "کاهش ارتباطات چهره به چهره خانوادگی"، "تغییر سبک و محتوای ارتباطات خانوادگی"، "حضور رده های سنی ناهمگون در یک گروه"، "تجربیات زود هنگام بزرگسالی برای نوجوانان و جوانان" "دسترسی اتفاقی فرزندان به اطلاعات نامناسب گوشی های والدین" بود که در این مقاله بدان پرداخته می شود. یافته ها بیانگر این بود که خانواده ها در جریان استفاده کاربران از شبکه های اجتماعی تلفن همراه در بعد هنجاری در معرض آسیب های فرهنگی اجتماعی مختلفی قرار داشته اند که بر روند زندگی و هویت استفاده کنندگان بسیار تاثیر گذار بوده است. آگاهی از این آسیب ها ضمن کاهش معضلات اجتماعی، امکان استفاده بهینه از فناوری های نوین را فراهم و مسیر برنامه ریزی و سیاستگذاری خرد و کلان فرهنگی کشور را برای متولیان امر هموارتر می نماید.
واژه های کلیدی: آسیبهای فرهنگی، هنجارهای خانوادگی، تلفن همراه ، نرم افزارهای اجتماعی، شبکههای اجتماعی
مقدمه
متن رشد و توسعه رسانه های دیجیتالی در دنیای امروز به گونه ای است که به نظر می رسد عصر جدیدی در حوزه جامعه شناسی و روابط انسانی پیش روی باشد؛ عصری که در آن مفاهیم زمان و مکان به شکل قابل توجهی تغییر کرده و انقلابی فراگیر در عرصه ارتباطات انسانی به وجود آمده است. »رسانه های جدید مجموعه متمایزی از فناوریهای ارتباطات بوده که دیجیتالی بودن و دسترسی گسترده برای استفاده شخصی از ویژگیهای مشترک آن می باشد[1].« تلفن همراه، پدیده نوظهور عصر ارتباطات است که در بیش از دو دهه حضور فراگیر در جامعه ایرانی و کارکردهای متنوع آن، رفته رفته این وسیله ارتباطی نقش و جایگاه ویژه و متمایزی نسبت به سایر رسانه ها، وسایل ارتباطی و حتی سایر ابزارهای زندگی ما به خود گرفته است.
کارکردهایی همچون امکان عکاسی و فیلم برداری، ارسال و دریافت پیامک و پیام چند رسانه ای، بالا بودن سرعت انتقال اطلاعات و پیام ها، امکان ارسال تصویر و فیلم، امکان ضبط صدا، دریافت امواج رادیو و تلویزیون، امکانات رایانهای، اتصال به شبکه و...[2] در کنار خدمات اینترنت جهاتی باعث شد که این وسیله جذاب، بدون محدودیت زمانی حجم زیادی از اطلاعات صوتی، تصویری و متنی را تولید و ذخیره و با استفاده از خدمات اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی در کسری از دقیقه به هر نقطه از جهان منتقل نماید. »یک شبکه اجتماعی مجازی وب سایتی است که در مرحله اول به افراد و سازمان ها اجازه می دهد صفحات خود را روی آن ایجاد و در مرحله دوم این امکان را می دهد که این صفحات بر اساس مشترکات گوناگون به هم متصل شود[3].« فیس بوک1، تانگو 2، گوگل پلاس3، اینستگرام4، توئیتر5، دیدی6،
وایبر7، اوو8، واتس اپ9، وی چت10 ، لاین11 و... از رایجترین برنامه هایی هستند که امکان ارتباط کاربران خود با یکدیگر را به عنوان یک شبکه اجتماعی مجازی بر روی تلفن همراه فراهم می سازند. با وجود اینکه تلفن همراه و شبکه های اجتماعی مجازی به نوبه خود یک ابزار ارتباطی مناسب و دارای کارکردهای مفید و موثری می باشد که مورد توجه بسیاری از جوانان و روشنفکران است، در سوی دیگر نهادهای سنتی مانند خانواده و مذهب از ظهور این شبکهها بر روی تلفن همراه ابراز نگرانی نموده و اصل وجود آن را به واسطه تهدیدهای متعددی همچون؛ تبلیغات ضد دینی و القای شبهات، کمرنگ کردن ارزش های اسلامی و اخلاقی، به مخاطره افتادن سلامت اجتماعی، بوجود آوردن اعتیاد، حاکم کردن ادبیات غیر متعارف[4]، نقض حریم خصوصی افراد[5]، انزوای اجتماعی، بحران هویت، به خطر افتادن هویت ملی، سوء استفاده جنسی، شکل گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار کذب، گسترش ارتباطات نامتعارف میان جوانان[6]، تعارض ارزش ها[7]، ظهور تخلفات سایبری، مزاحمت مجازی[8] و... زیانبار دانسته و بر جلوگیری و محدود کردن استفاده از آن تاکید داشته اند. به ویژه آنکه در چند سال اخیر ظهور نرم افزارها و شبکه های اجتماعی مجازی و استفاده های ناصحیح و در پاره ای موارد افراطی از این شبکه ها در کنار وب سایت های مخلتف اینترنتی بر آسیب های فرهنگی تلفن همراه افزوده است.
وجود همین آسیب ها و تهدیدهای فرهنگی و اجتماعی باعث شد تا حتی پیش از آنکه این شبکه ها از طریق برنامه های تلفن همراه به سادگی در دسترس عمومی کاربران قرار گیرد، امکان دسترسی به برخی از آنها از طرف دولت محدود و سیاست های فرهنگی برای کاهش تقاضای آن در پیش گرفته شود. این درحالی است که ارائه برنامه های شبکه های اجتماعی مبتنی بر تلفن همراه، استفاده از این وسیله و شبکه های آن را به گونه ای با یکدیگر عجین نموده که دستگاه های جدید تلفن همراه بدون این برنامه ها بی معنا شده و از استقبال قابل توجهی برخودار نخواهند بود و همین موضوع نگرانی های زیادی را برای خانواده ها و مسئولین در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی و حتی سیاسی به وجود آورده است.
در طول ظهور این شبکه ها و فراگیر شدن آن در میان جوانان کشورمان، بارها شاهد کشمکش میان دولت و مجلس، گروه های سنتی مخالف در مقابل کاربران، حتی در درون نهادهای متولی بوده تا جایی که یک گروه به استناد آسیب ها به شدت استفاده از آن را نفی و گروه دیگر استفاده از این شبکه ها را در راستای آزادی های مدنی جامعه حق مسلم هر فرد دانسته و با دخالت دولت و محدودیت استفاده از آن به مخالفت برخاسته اند. آنچه مسلم این است که هر دو گروه یاد شده به خوبی از آسیب های آن مطلع و در کمترین احتمال نگرانی هایی از این دست دارند. از این رو پرداختن به کاربردهای تلفن همراه و به ویژه کانال های ارتباطی آن همچون شبکه های مجازی در کنار سایر قابلیت های این رسانه نوین دارای اهمیت بسیاری می باشد.
تحقیقات نشان می دهد چالش های فرهنگی رسانه های نوین همواره مورد نقد و بررسی پژوهشگران مختلف بوده است. در این رابطه سبحانی نژاد و همکاران در پژوهشی با موضوع»چالشها و کارکردهای فرهنگی و اجتماعی تلفن همراه و راهکارهای اصلاح آن« عمده ترین راهکارهای بهره گیری مناسب از تلفن همراه را شامل؛ افزایش بودجه فرهنگی کشور، اطلاع رسانی و فرهنگ سازی استفاده از تلفن همراه جهت کاهش جرایم، آموزش و انتقال میراث فرهنگی، کارکرد تبلیغاتی، کارکرد رسانهای، آموزش کاربرد تلفن همراه، گسترش مهارت های زندگی از طریق تلفن همراه، ارتقاء سواد رسانهای و... عنوان کرده بودند.[8] در خصوص »تجارب جوانان از تلفن همراه در تغییر هنجارهای فرهنگی« نیز خسروی پیش از این نشان داده بود که جوانان در جریان استفاده از تلفن همراه تجارب مثبت و منفی زیادی را کسب کرده که بر هنجارهای ارتباطی، مذهبی، خرده فرهنگی، نمادین و ناهنجاری های فرهنگی آنها تاثیر گذار بوده است.[9]
شاید هدف کاربران در استفاده از رسانه های نوین عامل تعیین کننده ای برای نقد و بررسی این موضوع باشد چنانکه چراغ ملایی و همکاران فرصت ها و چالش های »استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی در آموزش« را با بررسی پژوهش هایی که از شبکه های اجتماعی مجازی در حوزه آموزش و یادگیری شده بود، دنبال کردند و مشخص شد که استفاده از این ابزار می تواند به برانگیختن رویکرد تحقیق، تحلیل و خلاقیت، قوه قضاوت مستقل و خودآگاهی انتقادی در دانشجویان منجر شود.[10] به دنبال تحقیقات پیشین، کانتس1پژوهشی با عنوان »گروه های پیام رسانی تلفن همراه و جهت گیری اجتماعی اوقات فراغت« برای تاثیر گروهی تلفن همراه انجام داد و در نهایت عنوان کرد که افزایش قابل توجهی در ارسال پیام های سرگرم کننده گروهی، همچنین در کیفیت ارتباطات اجتماعی تلفن همراه در هنگام ارسال پیام گروهی نسبت به پیام های نفر به نفر وجود داشت. [1] در ادامه بررسی تاثیرات رسانه های نوین بر افراد هایریکس2 و همکاران در تحقیق خود با موضوع »تاثیر شبکه های اجتماعی و روش دسترسی کاربر در ارزیابی رسانه های اجتماعی« نشان دادند که شیوه های دسترسی به شبکه های مجازی می تواند بر رفتار کاربران و میزان استفاده از شبکه های اجتماعی تاثیر گذار باشد.[2]
رویکرد علمی و استفاده مناسب از رسانه های نوین و به ویژه شبکه های اجتماعی مجازی موضوعی است که همواره مورد تاکید برخی پژوهشگران قرار داشته چنانکه فری3 و همکاران با بررسی »اشکال جدید روابط اجتماعی و حرفه ای دیجیتالی: مطالعه موردی فیس بوک«، نشان دادند که پژوهشگران حرفه ای در ایتالیا از فیس بوک برای مقاصد حرفه ای استفاده می کردند.[3] در پژوهش مشابهی ابروچین4 و همکاران »همگرایی واقعیت مجازی و شبکه های اجتماعی؛ تهدیدی برای حریم خصوصی و آزادی« را مورد بررسی قرار دادند و با تمرکز بر مسائل اخلاقی مربوط به همگرایی احتمالی واقعیت مجازی، شبکه های اجتماعی و در نهایت شبکه های اجتماعی مجازی مشخص کردند که همگرایی واقعیت مجازی در شبکه های اجتماعی مجازی مشکلات اخلاقی همچون تهدید حریم خصوصی و تهدید آزادی مخاطبان را به همراه داشت.[4]
در یک نگاه کلی با توجه به اهم مسائل و مشکلات موجود در خصوص ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر، تزلزل هویت کاربران، تضعیف باورهای دینی و ارزش های اجتماعی، وابستگی روانی و اعتیاد به استفاده، ارتباطات نابهنجار اجتماعی، نقض حریم خصوصی وایجاد مزاحمت برای دیگران، رواج بی اعتمادی در جامعه و... محقق در صدد است تا آسیب های خانوادگی شبکه های اجتماعی تلفن همراه را با تاکید بر هنجارهای اجتماعی مورد بررسی قرار دهد.
روش تحقیق
در این پژوهش با توجه به موضوع مورد مطالعه از روش »تحقیق کیفی« با رویکرد »پدیدار شناسی« استفاده شده است. پدیدار شناسی، برای استخراج عصاره ذات تجربه انسانی، شیوهای از تحقیقات با مختصات توصیفی، انعکاسی و تفسیری را پیشنهاد می-کند. در این توصیف شیوه تجربه و آنچه افراد تجربه می کنند، ارائه می شود. پدیدار شناسی به عنصر اساسی تجربه در زندگی روزمره مردم توجه دارد. لذا تجربه، نقطه مرکزی تمرکز پدیدار شناسی قرار گرفته است.[11] از آنجا که محقق در صدد شناخت تجارب کاربران از آسیب های خانوادگی شبکه های اجتماعی تلفن همراه بود، روش تحقیق خود را از نوع کیفی با رویکرد پدیدارشناسی انتخاب نمود و با استفاده از نمونه گیری هدفمند ناهمگن، تعداد20 نفر از کاربران حرفه ای دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان - خوراسگان - در مقاطع تحصیلی کارشناسی تا دکتری با رده سنی 21 تا52 سال را با مصاحبه نیمه ساختارمند تا اشباع اطلاعات مورد مطالعه قرار داد تا از تجارب آنها در استفاده از شبکه های اجتماعی تلفن همراه استفاده نماید.
در این راستا پژوهشگر با تبیین هدف پژوهش از مشارکت کننده تقاضا می کرد که در صورت تمایل وی را در انجام پژوهش یاری رساند. مصاحبه شوندگان این اختیار را داشتند که به هر سوال در صورت تمایل پاسخ دهند و در هر زمان از مصاحبه خارج شوند یا انصراف دهند. در این پژوهش تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از روش پیشنهادی " کلایزی"1 در هفت مرحله انجام گرفته است.[5] ابتدا، توصیفات همه شرکتکنندگان به منظور هم احساس شدن با آنها خواندهو عیناً ثبت شد.
دوم، به هر کدام از پروتکلها رجوع و 296 عبارات و مفهوم مهم استخراج گردید. سوم، معنی یا مفهوم هر عبارت مهم که تحت عنوان مفاهیم تنظیم شده مطرح است توسط محقق شکل گرفت و در 122 مفهوم دسته بندی شد. چهارم، مفاهیم تنظیم شده، درون دستههای موضوعی سازماندهی شد که در این زمینه 19 دسته موضوعی به دست آمد. پنجم، یافتهها به درون یک توصیف جامع از پدیده مورد نظر تلفیق گردید که از این میان 5 مفهوم مربوط به موضوع پژوهش بود. ششم، توصیف جامع از پدیده مورد تحقیق به شکل یک بیانیه صریح و روشن تنظیم و در قالب گزاره اصلی موضوع پژوهش ارائه شد.
در مرحله آخر روایی و پایایی مطالب تایید شد، بدین ترتیب که محقق مفاهیم استخراج شده از مصاحبه ها را به مشارکت کنندگان نشان داد تا علاوه بر تایید آن در صورت نیاز اصلاحات لازم انجام گیرد. همچنین محقق علاوه بر آن، مفاهیم استخراج شده را به تعدادی از اساتیدی که پژوهش های مختلفی را با استفاده از رویکرد پدیدار شناسی کیفی انجام داده بودند ارائه داده و نظرات اصلاحی آنها جهت اعتبار و پایایی یافته ها اعمال گردید.
یافته های پژوهش
پیرامون هدف اصلی پژوهش که شناخت آسیب های خانوادگی شبکههای اجتماعی تلفن همراه با تاکید بر هنجارهای اجتماعی بود، گزاره اصلی این پژوهش دارای 5 زیر مفهوم شامل؛ "کاهش ارتباطات چهره به چهره خانوادگی"، "تغییر سبک و محتوای ارتباطات خانوادگی"، "حضور رده های سنی ناهمگون در یک گروه"، "تجربیات زود هنگام بزرگسالی برای نوجوانان و جوانان" و "دسترسی اتفاقی فرزندان به اطلاعات نامناسب گوشی های والدین" بوده که در ادامه بدان پرداخته شده است.
کاهش ارتباطات چهره به چهره خانوادگی
یکی از معضلات امروز جامعه ما در خصوص رسانه های نوین تغییر شیوه های ارتباطی به ویژه در میان اعضای خانواده است. در گذشته که چنین ابزارهایی در دسترس افراد نبود اعضای خانواده در کنار هم ارتباطات چهره به چهره بیشتری برقرار می کردند. این ارتباطات از بزرگترین عضو خانواده تا کوچکترین فرد به شکل معناداری در جریان بود، گفتگوها و نشستهای خانوادگی، بیان قصه ها و داستان های گذشتگان در جمع های خانوادگی، حل مسائل و مشکلات اعضای خانواده به واسطه گفتگوهای چهره به چهره و ... از جمله مزایای ارتباطات سنتی گذشته بود.
امروزه با وجود شبکه های اجتماعی مجازی نه تنها ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر و به ویژه در زمان میهمانی ها و جمع های خانوادگی کمتر شده، بلکه گویی معدود اطلاعات رد و بدل شده میان آنها نیز محدود به محتوای این شبکه ها است که این امر به نوبه خود عدم امکان درک متقابل میان اعضای خانواده و اجتماع، عدم توانایی برقراری ارتباط صحیح اجتماعی و بر مبنای احترام و کاهش آستانه تحمل افراد در مواجه با شرایط مختلف و در مجموع شکاف نسلی را به دنبال دارد.
تغییر سبک و محتوای ارتباطات خانوادگی
برای توضیح این مفهوم باید اشاره کرد که به دفعات زیاد جمع هایی در خانواده ها دیده شده که افراد فقط موقع صرف غذا دست از تلفن های همراه هوشمند خود کشیده اند، آن هم با اصرار و تذکرات مکرر والدین و اعضای بزرگتر خانوادهمطمئناً. ادامه یافتن این رفتارها نسل آینده را در حوزه ارتباطات انسانی دچار مشکل می کند. در این راستا اگر خانواده را به عنوان یکی از عوامل مهم اجتماعی شدن و تربیت فرزندان در نظر بگیریم، بر اساس نظریه یادگیری
