بخشی از مقاله
چکیده :
با توجه به استفاده بی رویه از اراضی و تخریب آنها از یک طرف و نیاز روز افزون به افزایش عملکرد در واحد سطح از طرف دیگر، بهره برداری بهینه از اراضی بیش از پیش احساس میشود. یکی از راه های رسیدن به این مقصود، ارزیابی کیفی تناسب اراضی برای یک نبات خاص است. دشت پهناور تبریز در شمال شرق دریاچه ارومیه و غرب استان آذربایجان شرقی واقع می باشد که مساحت بیش از 100000 هکتار را به خود اختصاص داده است. بخش عمده این اراضی به کشت محصولات آبی اختصاص یافته اما در بخشهای از این اراضی کاشت محصولات دیم نیز رایج است. مطالعه طبقهبندی تناسب اراضی برای محصولات گندم آبی، جو، سیبزمینی، پیاز، چغندر قند و کلزا در اراضی دشت تبریز انجام شد.
در این مطالعه طبقهبندی تناسب اراضی، از روش پارامتریک - ریشه دوم - استفاده شده است. گزارش مطالعات خاکشناسی و طبقهبندی اراضی که توسط شرکت مهندسین مشاور یکم تهیه شده بود، پس از بررسی مجدد، پایه مطالعات حاضر قرار گرفت. در این مطالعات 24 سری خاک و 142 حالت مختلف شناسائی گردیده است. نتایج این بررسی نشان داد که اقلیم برای تیپ بهره وری گندم آبی، جو، سیبزمینی، پیاز و چغندر قند مناسب و برای کلزا نسبتا مناسب است.
نتایج این بررسی نشان دادکه از فاکتورهای عمده محدود کننده تولید در منطقه شیب و پستی و بلندی اراضی و در مورد خاک، بافت و میزان آهک، سنگریزه، اسیدیته و شوری و قلیائیت بوده است. ارزیابی تناسب اراضی در سه مرحله صورت گرفت، در مرحله اول، اطلاعات در باره خصوصیات اراضی، شامل اقلیم، پستی و بلندی، هیدرولوژی و خاک جمع آوری و پردازش گردید. در مرحله دوم، نیازهای رویشی گندم آبی، جو، سیبزمینی، پیاز، چغندر قند و کلزا تعیین و در مرحله سوم، اطلاعات مربوط به خصوصیات اراضی با نیازهای رویشی این محصولات مطابقت داده شد. در این مرحله، کلاس و زیر کلاس تناسب به روش محدودیت پارامتریک بدست آمد. بیشترین و مهمترین محدودیت که باعث کاهش درجه تناسب اراضی گردیده، محدودیتهای مربوط به شوری وقلیائیت می باشد.
- 1 مقدمه
رشد جمعیت و بالا رفتن سطح استانداردهای زندگی باعث تقاضای بیشتر موادغذایی گردیده است . این مسئله باعث شده تا فکر انسان به سمت استفاده مطلوبتر از زمین و افزایش تولید محصولات زراعی و باغی معطوف شود . اما دیگر اراضی مناسب چندانی برای افزایش سطح زیر کشت باقی نمانده است و بنابراین بایستی میزان عملکرد در واحد سطح اراضی موجود افزایش یابد. برای نیل بدین مقصود، شناخت ظرفیت تولید این اراضی و انتخاب نوع کاربری متناسب با این ظرفیت از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار شده است، به این راهکار" ارزیابی تناسب اراضی " گفته می شود.
دشت تبریز در شمال غرب ایران در استان آذربایجان شرقی قرار گرفته است . این دشت از شمال به دامنه-های جنوبی کوههای مورو، از جنوب به دامنههای شمالی سهند، از شرق به انتهای شرقی محدوده شهر تبریز و از غرب به اراضی شوره زار دریاچه ارومیه محدود میگردد. این دشت جز حوضه آبریز دریاچه ارومیه می-باشد. با توجه به دادههای هواشناسی و براساس روش اقلیم نمای آمبرژه اقلیم آن خشک سرد محاسبه شده است. گستردهترین رسوبات حوزه آجیچای را نهشتههای ترشیری مربوط به نئوژن تشکیل میدهد. از آن جمله رسوبات تبخیری و مارنهای رنگین حاوی رسوبات گچی و نمکی در ارتفاعات شمال صوفیان و لایههای متناوب مارن رنگین و ماسهسنگ در ارتفاعات شمال صوفیان و همچنین شمال و شرق تبریز که گسترش قابل ملاحظهای دارند.
ماسه سنگهای قرمز حاوی کنگلومرا و سیلتستون که در بین رسوبات بیشترین گسترش را دارا بوده و در ارتفاعات شمال-شرق و شرقی تبریز رخنمون دارند. این رسوبات از درجه فرسایش پذیری بالایی برخوردار بوده و در تخریب کیفیت منابع آب تاثیر فراوان دارد. در مجموع میتوان گفت که سازندهای موجود در شرق و شمال شرق منطقه که عمدتا از رسوبات تبخیری و لایههای مارنی و گچی نمکی تشکیل شده دارای فرسایش پذیری بیشتری بوده و در تخریب کیفیت خاکها و منابع آب اثر فوق العاده دارد.
- 2 مواد و رو شها:
دشت پهناور تبریز در شمال شرق دریاچه ارومیه در بخش سفلی حوضه آجیچای واقع شده که از شمال و شمال شرق به ارتفاعات شمالی تبریز و صوفیان و از ناحیه جنوب به دامنه شمالی ارتفاعات سهند محدود میگردد که بین عرض شمالیّ37/56 تاّ38/17 و طول شرقیّ45/30 تا ّ46/15 واقع و مساحتی حدود 100000 هکتار را در بر می گیرد. مشخصات اراضی پارامترهای محیط فیزیکی نبات هستند که در عملکرد آن محصول نقش دارند . بسته به اینکه مشخصات زمین تا چه اندازه بتوانند جوابگوی نیازهای محصولات کشت شده باشند تناسب آن زمین برای محصول مورد نظر متفاوت خواهد بود. لذا ارزیابی مشخصات زمین اهمیت ویژه ای دارد. در این مطالعه ارزیابی، مشخصات زمین به روش پارامتریک - ریشه دوم - صورت گرفته است. هرقدر خواص زمین فاصله بیشتری با شرایط مطلوب برای محصول داشته باشد محدودیت آنها برای کشت آن محصول بیشتر خواهد بود.
ارزیابی خواص خاک برای پنج سطح محدودیت بشرح زیر صورت گرفته است:
بدون محدودیت : دراین حالت مشخصات زمین برای تولید محصول کاملا” مطلوب هستند و تولید حداکثر است.
محدودیت کم : مشخصات زمین برای تولید محصول مورد نظر تقریبا” مطلوب است و این محدودیت ها، میزان تولید محصول را کمتر از 20 درصدکاهش میدهد.
محدودیت متوسط : مشخصات زمین اثر متوسطی در کاهش محصول دارند و لی تولید محصول در چنین زمینی هنوز سودآور است. محدودیت شدید : مشخصات زمین آنچنان اثری در کاهش محصول دارند که سود دهی تقریبا” به صفر میرسد.
محدودیت خیلی شدید : محدودیتها ی زمین به قدری زیادند که تولید زیان آوراست و استفاده از آن زمین برای محصول مورد نظر توصیه نمیشود.
در سیستم طبقهبندی تناسب اراضی به روش فائو، اراضی در سطوح مختلف دستهبندی می شوند. این سطوح عبارتند از رده، کلاس، زیر کلاس و واحد. دراین سیستم دو رده مناسب - S - و نامناسب - N - وجوددارد.
اراضی مناسب : - S - سود حاصل از استفاده پایدار از این نوع اراضی برای یک نوع معین بهره وری، هزینه های لازم را توجیه می کند بدون اینکه این استفاده اثر مخرب در زمین یا اراضی اطراف داشته باشد.
اراضی نامناسب : - N - این اراضی مشخصاتی دارند که این نوع مشخصات مانع استفاده پایدار از آن اراضی برای یک نوع بهرهوری میشوند و یا اینکه عملیات حفاظتی و اصلاحی مورد نیاز هزینههای غیرقابل قبولی را میطلبند.
کلاسهای تناسب زمین : رده مناسب شامل سه کلاسS1 - خیلی مناسب - - S2 نسبتا” مناسب - وS3 - مناسب اما با سودآوری کم - میباشد. رده نامناسب - N - شامل دوکلاسN1 - نامناسب اما پس از رفع محدودیتهامناسب خواهدشد - و N2 - نامناسب - میباشد.
جدول شماره -1 مقادیر عددی شاخص برای کلاسهای مختلف تناسب
زیرکلاسها، نوع محدودیت یا انواع عملیات اصلاحی مورد نیاز را در یک کلاس نشان میدهد. زیرکلاس با حروف کوچک نشان داده می شود که بصورت زیر تعریف می شوند : :c محدودیتهای مربوط به اقلیم : w محدودیتهای مربوط به خیسی خاک :s محدودیتهای مربوط به خواص فیزیکی خاک : f محدودیت های مربوط به عوامل حاصلخیزی که بآسانی قابل اصلاح نمیباشند. : n محدودیتهای مربوط به شوری وقلیائیت
- 3 نتایج و بحث:
برای تعیین دوره رشد گیاهان و تعیین محدودیتهای اقلیمی موجود برای کشت محصولات زراعی منطقه، داده های هواشناسی مورد بررسی قرار می گیرند ، که بدین منظور از اطلاعات اقلیمی سالهای - 1366-1385 - ایستگاه هواشناسی سینوپتیک تبریز استفاده شده است.
برای تعیین تناسب اقلیمی برای یک گیاه مشخص لازم است متغیرهایی نظیر حداقل طول فصل رشد، مدت تابش خورشید، دما، ریزش های جوی و پارامترهای اقلیمی بخصوص نظیر طول روز، رطوبت نسبی و غیره اندازه گیری شود. دوره رشد به دوره ای اطلاق میشود که در آن رطوبت کافی و عدم وجود محدودیت های حرارتی، تولید محصول کشاورزی را امکان پذیر میسازند. شروع دوره رشد در دشت تبریز اول اکتبر 9 - مهر - میباشد و پایان دوره رشد 26 مه 5 - خرداد - میباشد.
ارزیابی خصوصیات اراضی و آب و هوائی برای محصولات گندم آبی، جو، سیبزمینی، پیاز، چغندر قند و کلزا برای حالتهای مختلف فامیلی خاک به روش پارامتریک - ریشه دوم - انجام گردید که نتایج آن بشرح زیر میباشد :
31110 - 1 هکتار از اراضی مطالعه شده برای محصول گندم آبی دارای تناسب مناسب و 20980هکتار دارای تناسب نسبتاً مناسب و 5350 هکتار دارای تناسب بحرانی است و 31890 هکتار دارای تناسب نا مناسب است.
37710 - 2 هکتار از اراضی مطالعه شده برای محصول جو دارای تناسب مناسب و 16830هکتار دارای تناسب نسبتاً مناسب و 3250 هکتار دارای تناسب بحرانی است و 31540 هکتار دارای تناسب نا مناسب است
23210 - 3 هکتار از اراضی مطالعه شده برای محصول سیبزمینی دارای تناسب نسبتاً مناسب و 18600 هکتار دارای تناسب بحرانی و 47520 هکتار آن دارای تناسب نامناسب است.
2490 - 4 هکتار از اراضی مطالعه شده برای محصول پیاز دارای تناسب مناسب و 15500هکتار دارای تناسب نسبتاً مناسب و 16700 هکتار دارای تناسب بحرانی 54640 هکتار دارای تناسب نامناسب است.
26560 - 5 هکتار از اراضی مطالعه شده برای محصول چغندر قند دارای تناسب مناسب و 27100هکتار دارای تناسب نسبتاً مناسب و 3330 هکتار دارای تناسب بحرانی است و 32340 هکتار دارای تناسب نا مناسب است.
48650 - 6 هکتار از اراضی مطالعه شده برای محصول کلزا دارای تناسب نسبتاً مناسب و 7880 هکتار دارای تناسب بحرانی است و 32800 هکتار دارای تناسب نا مناسب است.
- 4 نتیجه گیری :
1. نتایج ارزیابی نشان داد که بیشترین و مهمترین محدودیت که باعث کاهش درجه تناسب اراضی گردیده، محدودیتهای مربوط به شوری وقلیائیت می باشد.
2. با توجه به تاثیر پسروی دریاچه ارومیه و افزایش شوری منابع آب کشاورزی طبقه بندی کیفی تناسب اراضی برای محصولات کشاورزی در دشت تبریز بسرعت تغییر کرده و توان تولید محصولات در این دشت کاهش چشمگیری خواهد یافت.
3. دشت تبریز از نظر ژئومورفولوژیکی و با توجه به مجاورت آن با دریاچه ، بیشترین تاثیر بحران دریاچه ارومیه خواهد پذیرفت.
4. وضعیت کشاورزی در دشت تبریز با توجه به تاثیر پسروی دریاچه ارومیه فوق العاده بحرانی است و دامنه زیستی هر روز تنگ تر می شود.
