بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به آسیبپذیري سفرههاي آب زیرزمینی، اتمام ظرفیت قابل توسعه آنها در اثر برداشتهاي بیرویه ،پایین بودن متوسط بارندگی و راندمان آبیاري لزوم اصلاح الگوي مصرف آب ضروري است و از آن جا که بخش کشاورزي مانند هر فعالیت پویایی، نیازمند به برنامهریزي جهت رسیدن به توسعه و مقابله با بحرانهاي احتمالی موجود میباشد. بنابراین تغییر الگوي کشت به سمت گیاهان دارویی، برنامهاي است که مصرف بهینه آب در کشاورزي را به دنبال خواهد داشت.
از طرفی تغییر الگوي کاشت براساس فرصتها و تهدیدهاي اکوفیزیولوژیکی، عوامل تولید، مسائل اقتصادي، عوامل فرهنگی و اجتماعی، تکنولوژيهاي نوین و غیره طراحی میشود که میبایست در آن به مسئله کمبود و بحران کم آبی در کشور توجه ویژهاي گردد.
تغییر الگوي کاشت به سمت گیاهان دارویی که با شرایط اقلیمی و منطقهاي سازگاري بیشتري داشته و نسبت به کمآبی مقاوم هستند؛ گامی در جهت مدیریت صحیح مصرف آب می باشد. همچنین این تغییر الگوي کشت باید به نحوي اجرا شود که نیازهاي اولیهي همهي اعضا جامعه را برآورده کند و حقوق آنها از بهرهوري اراضی، سرمایهي کافی، فرصتهاي بازاریابی تامین و تضمین نماید زیرا هرگونه تغییر در الگوي کاشت میتواند کل نظام اجتماعی کشاورزي را تحت تاثیر قرار دهد.
مقدمه
رشد روز افزون جمعیت و محدودیت منابع موجود، بشر را وادار ساخته است تا با مدیریت صحیح منابع و تخصیص بهینه منابع محدود به نیازهاي نامحدود بشري به بهترین نحو ممکن پاسخ دهد. الگوي کشت بهینه الگویی است که در آن علاوه بر داشتن شرط حداکثر درآمد ممکن براي کشاورز موجب حفظ منابع پایدار در بخش کشاورزي میگردد. آب مهمترین فاکتور براي حفظ تولیدات کشاورزي و تغذیه انسان میباشد - استر و همکاران، . - 2006 تولیدات کشاورزي در سراسر دنیا با توجه به کمیت و کیفیت مقدار آب در دسترس براي آبیاري محدود میشود
افزایش تولید محصولات کشاورزي براي تامین غذاي لازم براي جمعیت در حال رشد در جهان و به خصوص در بسیاري از کشورهاي در حال توسعه، فشار زیادي به منابع آبی آورده است - والس و بتچلر . - 1997 با توجه به نامناسب بودن پراکندگی زمانی و مکانی ریزشهاي جوي در ایران و پایین بودن راندمان آبیاري در کشاورزي، آب به عنوان محدود کنندهترین عامل تولید در کشاورزي مطرح میباشد
در حال حاضر نگرش جدي در مدیریت منابع آب در بخش کشاورزي ضروري است. کشور ایران با متوسط نزولات جوي260 میلیمتر در سال از کشورهاي خشک جهان و داراي منابع آب محدود است. با توجه به رشد جمعیت در ایران، سرانه منابع آب تجدیدشونده سالانه که در سال 1335 هفتهزار مترمکعب بوده، در سال 1375 به دو هزار مترمکعب کاهش یافته و پیشبینی میشود که تا سال 1400 به حدود 800 مترمکعب کاهش یابد که پایینتر از مرز کم آبی - هزار مترمکعب - میباشد. با توجه به تقسیمبندي سازمان ملل متحد، در سال مزبور ایران نهتنها شرایط تنش و فشار ناشی از کمبود آب را تجربه خواهدکرد، بلکه وارد شرایط کم آبی شدید میگردد
دو استراتژي عمده زراعی شناخته شده براي افزایش بهرهوري مصرف آب عبارتند از: مدیریت آب و خاك و مدیریت الگوي کشت میباشد
هدف پژوهش حاضر ترویج و توسعه گیاهان دارویی با نیاز آبی کمتر در جهت بهینه سازي مصرف آب و در راستایی کمک به تغییر الگوي کاشت به منظور استفاده هر چه بیشتر از عوامل محدود کننده و بهرهبردراي بهینه از امکانات موجود میباشد.
الگوي کشت
براي الگوي کشت تعاریف بسیاري موجود است که به نظر میرسد جامعترین این تعریف عبارت از تعیین یک نظام کشاورزي با مزیت اقتصادي پایدار مبتنی بر سیاستهاي کلان کشور، دانش بومی کشاورزان و بهرهگیري بهینه از پتانسیلهاي منطقهاي با رعایت اصول اکوفیزیولوژیک تولید محصولات کشاورزي در راستاي حفظ محیط زیست میباشد.
بیلان منفی آب دشتها و نیاز به پایداري تولید، ما را ملزم میکند که درجهت روشهاي کمک به بهبود سفرههاي زیرزمینی آب و افزایش راندمان مصرف آب حرکت کنیم. بنابراین تعیین نسبت تخصیص زمینهاي کشاورزي و برنامهي کشت یک منطقه به گیاهان از پیش تعیین شده و آیش براي مجموعهاي از گیاهان سازش یافته با محیط در یک منطقه معین و دورهي زمانی مشخص الزامی است. بنابراین الگوي کاشت به معناي میزان کشت و نوع محصولات مختلف در یک منطقه است که در این راستا تصمیم به این که کدام محصول با استفاده از چه عوامل تولیدي، با چه روشی و به چه مقدار تولید گردد.
ضرورت تغییر الگوي کاشت
آب از دیرباز مهمترین عامل توسعه تمدنهاي بشري در دنیا بوده است. انسان هاي اولیه براي زندگی، نزدیک منابع آبی تجمع نموده و به فعالیت کشاورزي پرداختند. با بسط و توسعه صنعت کشاورزي زندگی انسانها وارد مرحله جدیدي از رقابت تمدن بشري شد و آب ارزش واقعی خود را به معرض نمایش گذاشت
کشور ما از نظر جغرافیایی در قسمتی از کرهي زمین قرار گرفته که با محدودیتهاي اقلیمی خاص مواجه است؛ خشکسالی یکی از محدودیتهایی است که در بسیاري از سالها بهعنوان چالشی بزرگ در برابر توسعهي کشاورزي مطرح بوده و همواره مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. از طرفی بخش کشاورزي سهم قابل توجهی در مصرف آب را به خود اختصاص داده است. به طوري که از حدود 95 میلیارد مترمکعب منابع آب مصرفی کشور حدود 92 میلیارد مترمکعب به حساب مصارف کشاورزي منظور میگردد که در سالیان اخیر به علت کاهش نزولات جوي افت قابل ملاحطهاي داشته استح جدول 1 برآورد مصرف آب در بخشهاي مختلف از کل آب موجود در کشور نشان میدهد
جدول -1 میزان مصرف آب در بخش مختلف
هدر رفت آب در ایران بیش از میانگین جهانی است - سرفرازي - 1393بنایراین این موضوع سبب شده، کارشناسان راهکارهاي مدیریت مصرف آب در این بخش را مورد بررسی قرار دهند. در بین راهکارهاي مختلف کاهش مصرف آب در بخش کشاورزي، تغییر الگوي کشت به عنوان موثرترین و کارآمدترین روش مطرح بوده که با توجه جدي به این موضوع میتوان بر بسیاري از چالشهاي موجود در زمینه بحران آب از طریق کاهش مصرف آب در بخش کشاورزي غلبه کرد. به عبارتی دیگر الگویی که با مصرف مقدار آب کمتر ارزش اقتصادي بیشتري تولید کند. بدین منظور لازم است برخی محصولات حذف - پر مصرف از حیث مصرف آب - یا سطح زیر کشت آنها کاهش یابد و از طرف دیگر سطح زیر کشت برخی محصولات افزایش یافته و محصولات جدیدي - کم مصرف از حیث مصرف آب - وارد الگو کاشت گردد
به عنوان مثال در سالهاي گذشته بدون رعایت الگوي کشت و در نظر گرفتن موضوع کم آبی، برنج در هرنقطهاي ازکشور به قیمت استفاده بیرویه از آبهاي زیرزمینی و حفر چاه کشت شد. بنابراین به نظر میرسد آگاهسازي و توجیه کشاورزان در راستاي دستیابی به هدف کاهش مصرف آب از طریق مصرف بهینه آن در بخش کشاورزي به واسطه تغییر الگوي کشت از مهمترین اقداماتی محسوب میشود که باید در مراحل اولیه، مورد توجه قرار گیرد.
شاخصهاي مهم مورد نیاز در طراحی الگوي کشت عبارتند از:
- 1 شاخصهاي اقتصادي
- 2 جایگاه و مزیت نسبی محصولات اساسی در الگوي کشت
- 3 حفاظت از منابع پایه و محیط زیست
- 4 مصرف بهینهي آب
اهداف تغییر الگوي کاشت
فواید اجراي الگوي کشت عبارتند از:
- 1 امنیت غذایی و پایداري تولید.
- 2 بهینه سازي مصرف آب و کاهش اثرات سوء خشکسالی
- 3 کاهش ریسک تولید و افزایش قابلیت مقابله با خشکسالی و کمبود آب
- 4 حفاظت از منابع پایه و طبیعی تجدید شونده براي آیندگان
- 5 افزایش بهرهوري عوامل تولید
- 6 فقرزدایی و افزایش توان درآمدي تولیدکنندگان خرد بخش کشاروزي
- 7 تولید غذاي سالم و حفظ تندرستی با استاندارد سازي تولید
- 8 ایجاد روحیهي پذیرش کشت محصولات از پیش تعیین شده
- 9 گسترش صنایع مرتبط
ضرورت ترویج و توسعه گیاهان دارویی
حال اگر حوزههاي آبریز کشور از جهت منابع آبی و میزان بارندگی بررسی نمایم میتوان کشور را به عرصههاي عمومی متفاوت تقسیم کنیم این عرصهها عبارتند از:
الف - عرصه هاي داراي محدودیت شدید منابع آب
ب - عرصه هاي بدون محدودیت منابع آبی ج - عرصههاي دیم
نکته قابل توجه در هر یک از این عرصهها، این است که در صورت عدم مدیریت منابع آبی به واحدهاي پایینتري تنزل مییابد بنابراین در برنامه تغییر الگوي کشت، یکی از گیاهانی که مد نظر است گیاهان دارویی است.
