بخشی از مقاله
چکیده
در طی نیم قرن گذشته، به دلیل بروز خشکسالیهای مختلف، استخراج بیرویه آبهای زیرزمینی و افزایش مصرف آب، کمبود آب روندی افزایشی داشته و نگرانیهایی را برای کشاورزان ایجاد نموده است، لذا مدیریت بهینه آب گامی مؤثر در کاهش آسیب به ویژه در مناطق خشک و نیمهخشک میباشد. از طرفی، ایران کشوری با اقلیم خشک و نیمهخشک است و ویژگی عمده بارندگیهای آن بروز اختلاف از نظر پراکنش مکانی و زمانی میباشد.
علاوه بر این، تغییر اقلیم نیز چالش مهمی برای مناطق خشک و نیمهخشک محسوب میشود. در شرایط فعلی کشور، تغییر الگوی کشت محصولات زراعی آببر به سمت گیاهان دارویی، از جمله حفظ منابع پایه و ارزش افزوده بالا از اهمیت بالایی برخوردار است. گیاهان دارویی از سیستم ریشهای گستردهای برخوردار هستند که نشاندهنده سازگاری این گیاهان به کاهش قابلیت دسترسی به آب و عناصر غذایی میباشد. کاشت گیاهان دارویی به دلیل نیاز آبی کم در شرایط خشکسالی و قابلیت تولید در زمینهای کمبازده میتواند در افزایش بهرهوری از منابع آب و خاک مؤثر واقع گردد.
کشت مخلوط در مناطق خشک و نیمهخشک همچون ایران میتواند به عنوان راهکاری برای استفاده حداکثر از تشعشع بالای خورشیدی و منابع آبی به کار رود. ریختشناسی متفاوت ریشه گیاهان دارویی در کشت مخلوط باعث حداکثر بهرهبرداری از آب در لایههای مختلف خاک میشود. مهمترین راهکارهای بهبود رشد و عملکرد گیاهان دارویی در مناطق خشک و نیمهخشک شامل آبیاری تکمیلی در کشت دیم، کمآبیاری و افزایش بهرهوری آب، تلقیح با ریزموجوادت خاکزی به ویژه میکوریزا، کشتهای جایگزین، کشت نشایی، کاربرد بقایای گیاهی و کاشت گیاهان پوششی، سوپرجاذب و پیشتیمار بذر با تنظیمکنندههای رشد در مرحله جوانهزنی میباشد.
بدینترتیب، از آنجا که گیاهان دارویی از پتانسیل تحمل به خشکی بالایی برخوردارند، گزینه مناسبی برای کاشت در مناطق خشک و نیمهخشک محسوب میشوند و کاشت این گیاهان در عرصههای کم بازده و حاشیهای، ضمن تأمین نیازهای اقتصادی روستاییان و صنایع مختلف غذایی و دارویی، حفاظت از منابع، بهبود کارایی مصرف آب و جلوگیری از خطر نابودی این گونهها نقش مؤثری در بهبود معیشت مردم این مناطق ایفاء خواهد نمود.
مقدمه
در مقیاس جهانی، تولید پایدار و کافی جهت تأمین نیازهای بلندمدت جمعیت رو به فزونی، اهمیت چشمگیری دارد. در مقیاس ملی، یک سیستم تولید پایدار کشاورزی و قابل اعتماد یکی از پایههای اساسی برای تضمین رقابت ملی در اقتصاد جهانی است. بنابراین، در راستای دستیابی به اهداف کشاورزی پایدار با تأکید بر آب، بایستی سیستمهای کشاورزی محلی و ملی شناسایی و به دقت مدیریت شوند - رن، . - 2007 کشورهای در حال توسعه به دلیل نقش کلیدی کشاورزی در اقتصاد کشور، کمبود سرمایه برای توسعه راهکارهای ایجاد سازگاری و احتمال وقوع بیشتر پدیدههای حدی، در معرض آسیبپذیری بیشتری ناشی از کمبود آب قرار دارند - کوچکی و همکاران، 1393 ب؛ پری و همکاران، . - 2001
علاوه بر این، اثرات پیشبینی شده در شرایط تغییر اقلیم مانند افزایش نوسانات بارندگی - کوچکی و همکاران، 1393ب؛ بنایان و همکاران، - 2010، افزایش درجه حرارت، افزایش تبخیر و کمبود آب - کوچکی و همکاران، 1393ب؛ سیاری و همکاران، - 2012 چالش مهمی برای مناطق خشک و نیمهخشک که حدود 40 درصد سطح زمین را تشکیل میدهند، محسوب میشوند - بنایان و همکاران، 2011 الف - . در طی نیم قرن گذشته، به دلیل بروز خشکسالیهای مختلف، استخراج بیرویه آبهای زیرزمینی و افزایش مصرف آب، کمبود آب روندی افزایشی داشته و نگرانیهایی را برای کشاورزان به همراه داشته است، لذا به نظر میرسد مدیریت بهینه آب گامی مؤثر در کاهش آسیب میباشد - سپاسخواه و اکبری، . - 2005
کشاورزی در ایران از دیرباز بر اساس مدیریت سازگاری با خشکی تکامل یافته و ردپای مدیریت خردمندانه آب در نظامهای کشاورزی این سرزمین به خوبی آشکار است. یکی از راهکارهای اکولوژیکی جهت حفظ وضعیت موجود و بهبود پایداری از منابع در مناطق خشک و نیمهخشک، توجه به تنوع زیستی میباشد - تبریزی و کوچکی، . - 1383 در مناطق مستعد خشکسالی، شیوههای کنونی تأمین معاش و نظامهای بهرهبرداری از منابع آبی، نمیتواند نیازهای تولیدکنندگان و کشاورزان را تأمین کند. در بیشتر مناطق خشک و نیمهخشک، نظامهای سنتی معاش مبتنی بر نظامهای سنتی کشاورزی به ویژه در زمینه اثرات خشکسالی و افزایش فشار جمعیت اغلب ناکافی و ناپایدار هستند - جعفری، . - 1387 بنابراین، لازم است به احیا و بهبود نظامهای کشاورزی از طریق افزایش تنوع گونههای گیاهی به منظور مدیریت پایدار نظامهای کشاورزی اقدام شود - تبریزی و کوچکی، . - 1383
با توجه به رشد روزافزون تقاضا برای گیاهان دارویی و فرآوردههای آنها، کشت این گیاهان از اهمیت خاصی برخوردار است. کاشت گیاهان دارویی به دلیل نیاز آبی کم در شرایط خشکسالی و قابلیت تولید در زمینهای کمبازده میتواند در افزایش بهرهوری از منابع آب و خاک مؤثر واقع گردد - تبریزی و کوچکی، . - 1393 بر این اساس، در شرایط فعلی کشور تغییر الگوی کشت محصولات زراعی آببر به سمت گیاهان دارویی، از جمله حفظ منابع پایه محیطی و ارزش افزوده بالا از اهمیت بالایی برخوردار است - رضوانی مقدم، . - 1395
با توجه به اینکه نیچ اکولوژیکی گیاهان دارویی طی دورههای تکاملی عمدتاً در زیستگاههای غیرحاصلخیز در عرصههای طبیعی شکل گرفته است، این گیاهان معمولاً از سیستم ریشهای گستردهای برخوردار هستند که نشاندهنده سازگاری ریخت-شناسی این گیاهان به کاهش قابلیت دسترسی به آب و عناصر غذایی در طول دورههای تکاملی این گیاهان میباشد. به طور کلی، گیاهان دارویی در مقایسه با گیاهان زراعی، از سرعت رشد آهستهتری برخوردارند و معمولاً نیاز آبی و غذایی پایینی داشته و واکنش چندانی به افزایش غلظت مواد غذایی و آب نشان نمیدهند - رضوانی مقدم، . - 1395 گیاهان دارویی بر خلاف گیاهان زراعی رایج، در طول تاریخ تکاملی سازگاریهای لازم با شرایط تحت تنش از جمله تنش آب و دیگر نهادههای کشاورزی را پیدا کردهاند، لذا با توجه به محدودیت منابع آبی، ورود گیاهان دارویی به عرصههای زراعی علاوه بر تأمین معاش تولیدکنندگان، باعث بهره- برداری بهینه از منابع آبی محدود موجود نیز میشود - امیدبیگی، . - 1379
وضعیت منابع آب کشور
ایران کشوری با اقلیم عمدتاً خشک و نیمهخشک است. رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب تجدیدشونده کشور در قرن گذشته بوده است. جمعیت ایران در طی این هشت دهه ده برابر شده و به همین تناسب، سرانه آب تجدیدپذیر از حدود 13000 متر مکعب در سال 1300 ده برابر کاهش یافته و به حدود 1400 متر مکعب در سال 1392 رسیده است - وزارت نیرو، . - 1382 این روند کاهشی در سالهای اخیر به دو دلیل افزایش دما و به تبع آن افزایش تبخیر از بارشها و همچنین وقوع خشکسالیهای متواتر در دهه اخیر تشدید یافته است - کوچکی و همکاران، 1393ب - .
ویژگی عمده پراکنش بارندگی در ایران آن است که بارش سالیانه در سطح کشور از نظر مکانی و زمانی اختلاف چشمگیری نشان میدهد.
در حالیکه میزان بارش در سواحل خزر، زاگرس و البرز به ترتیب حدود 1560، 930 و 530 میلیمتر میباشد، در مناطق مرکزی به 63 میلیمتر میرسد که علاوه بر پراکنش ناهمگونی مکانی، تغییرات شدید زمانی نیز در آن به چشم میخورد - بابایی فینی و فرجزاده، . - 1381 متوسط بارندگی در کشور، 28 درصد متوسط جهانی 860 - میلیمتر - و 38 درصد متوسط آسیا 645 - میلیمتر - است. میزان تبخیر سالانه آن نیز به دلیل قرار گرفتن در اقلیم خشک و نیمهخشک سه برابر متوسط جهانی است - نجفی، . - 1394
وضعیت موجود دیمزارها در کشور
دیمکاری غلات در کشور نه تنها از ابعاد اقتصادی توجیهپذیر نیست، بلکه از جنبههای زیستمحیطی نیز غیرمنطقی است. دیمزارها در کشور، جزو مناطق حساس بوده و بیشترین فرسایش در این مناطق استاز. طرف دیگر، اگر مانند آنچه معمولاً برای آب تحت عنوان حقابه زیست محیطی در نظر میگیرند، برای خاک نیز نوعی حقوق زیست محیطی در نظر گرفته شود، عملاً دیمزارها اولین مناطقی هستند که به وضوح باید این حقوق را بپردازند و بدین ترتیب، لازم است بخش زیادی از مساحت دیمزارها در قالب طرح دیمزارهای کمبازده به عرصه مراتع بازگردانده شود - کوچکی، . - 1395 امروزه خدمات و کارکردهای بومشناسی این قبیل رهیافتهای زیستمحیطی مورد توجه سیاستگزاران و جوامع علمی جهانی است.
خرمدل و همکاران 1396 - الف - با برآورد ارزش اقتصادی خدمات - همچون تولید اکسیژن، تولید غذا، تنوع زیستی و خدمات فرهنگی - و تبعات زیستمحیطی - شامل تولید گازهای گلخانهای و جریان نیتروژن و فسفر - مزارع زعفران در استان خراسان رضوی میانگین این خدمات را به ترتیب برابر با 54/21×106، 266/84×106، 60/24×106، 29 /6×106 و 10/58×106 ریال در هکتار در سال محاسبه نمودند. همچنین دامنه تبعات منفی را به ترتیب -18/54×106 تا -8/18×106، -5/18×106 تا -4/07×106 ریال در هکتار در سال برآورد کردند. میانگین ارزش خدمات مزارع زعفران در استان خراسان رضوی با کسر تبعات منفی 136/57×106 ریال در هکتار در سال گزارش شد. لازم به ذکر است که بهبود ماده آلی خاک در مناطق خشک و نیمهخشک میتواند علاوه بر حفظ محتوی ذخیره رطوبتی و ارتقاء پتانسیل ترسیب کربن در خاک نقش مهمی در افزایش رشد و عملکرد ایفاء نماید.
خرمدل و همکاران 1396 - ب - طی مطالعهای روی تعیین ضرایب تبدیل و ترسیب کربن اندامهای هوایی و زیرزمینی مزارع زعفران در استان خراسان رضوی، بالاترین و پایینترین ترسیب کربن اندامهای هوایی و زیرزمینی را به ترتیب برای بنه و گل با 5/83 و 0/14 تن در هکتار گزارش نمودند. بر این اساس، پیشنهاد نمودند با توجه به اینکه مواد آلی در بهبود خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک تأثیر دارد و به عنوان شاخص پایداری خاکدانهها شناخته میشود برگردانیدن اندامهای غیراقتصادی و رویشی زعفران را میتوان به عنوان راهکاری به منظور بهبود خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک و پتانسیل ترسیب کربن مناطق خشک و نیمهخشک با محتوی ماده آلی پایین خاک مدنظر قرار داد.
اهمیت گیاهان دارویی
بر اساس گزارش سازمان خواروبار جهانی، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی در سال 2015 میلادی حدود 100 میلیارد دلار بوده و از رشد سالانه حدود 8-15 درصدی برخوردار است. بر اساس پیشبینیهای انجام شده ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی در سال 2017 بالغ بر 107 میلیارد دلار و در سال 2050 میلادی به پنج تریلیون دلار خواهد رسید - آجازودین صراف، . - 2012 بر اساس آمارنامه کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی، سطح زیرکشت و میزان تولید گیاهان دارویی در کشور روز به روز در حال افزایش است که بخش عمده ای از آن به زعفران و گل محمدی اختصاص دارد - وزارت جهاد کشاورزی، 1390، 1391، 1392، 1393 و - 1394 - جدول . - 1
