بخشی از مقاله
چکیده:
در دوره میانی اسلام، هنرمندان نگارگر سفالینههاي مینایی، به نقوش جانوري پرداختهاند. این نقوش،گاه به صورت جدید و گاه با بهرهگیري از تصاویر هنري گذشته از ایران قبل از اسلام، با نگرش معنا بخشی مجدد، به منظور حفظ فرهنگ گذشته پرداخته شده است. با توجه به وجوه اشتراك و افتراق میان نقوش جانوري مورد استفاده، در مراکز اصلی تولید سفال مینایی کاشان، ري و ساوه، سفال مینایی جایگاهی براي پیوند دو هنر سفالگري و نگارگري با رویکرد نمادشناسی است، که تاکنون پژوهشی مستقل در این زمینه صورت نگرفته است.
هدف این پژوهش، تحلیل نقوش جانوري و بررسی مفاهیم نقوش، در راستاي پاسخگویی به سوالاتی چون: نقوش جانوري چه مقدار از حجم تزیین بر سفالینههاي مینایی را فرا گرفته است؟ این نقوش داراي چه ویژگیها و نمادهایی بوده و عوامل تأثیرگذار در کاربرد آنها چه بوده است به بررسی نقوش، ترکیببندي، رنگپردازي و مفاهیم سفالهاي مینایی پرداختهاند.
این پژوهش مبتنی بر شیوه تاریخی تحلیلی است،که با استفاده از منابع کتابخانهاي و موزهاي، به معرفی نمونههایی از سوي موزه متروپولیتن، به دلیل تنوع و وضوح تصاویر پرداخته شده است. مطالعات انجام گرفته، حاکی از استفاده زیاد نقوش جانوري به کار رفته یه صورت اصلی و فرعی در مراکز عمده تولیدي سفالینههاي مینایی است و انتخاب نقوش، علاوه بر جنبه تزیینی، بستر مناسبی براي انتقال مفاهیم، به صورت آگاهانه بوده است.
مقدمه:
سفال مینایی و نقوش دوران میانی اسلام، حلقه رابطی میان دو دوره اوایل و اواخر اسلام است. همه نقوش سفالینه هاي مینایی از پیشینه ارزشمندي در تاریخ هنر ایران برخوردار هستند. یکی از زیباترین جلوه هاي خلاقیت هنرمندان سفالگر، ایجاد نقوش جانوري است. بنظر می رسد این نقوش از نظر فرم، ساختار، مبانی زیبایی شناختی و اعتقادي تکامل یافتند و نمایانگر باورها و اعتقادات مردم آن روزگاران می باشد و مقدار زیادي از تزیین سفالینه هاي مینایی را در بر گرفته است.
هر یک از نقوش جانوري در مراکز اصلی عمده تولید مینایی، به صورت ترکیبی و نقش مکمل با نقوش انسانی، اسلیمی و کتیبه اي و گاهی به صورت نقش اصلی با ویژگی ها و نمادهاي خاص خود بوده است که هریک نشان دهنده مرکز تولیدي خاص خود، به لحاظ نقش، ترکیب بندي، رنگ پردازي و مفاهیم سفالهاي مینایی بوده است. از آنجایی که بحث اصلی پژوهش بررسی گونههاي سفالهاي نبوده است، به طور مختصر سفال مینایی مورد بررسی قرار می گیرد و به موضوع اصلی نقوش جانوري سه مرکز اصلی تولیدي کاشان، ري، ساوه پرداخته می شود.
ضمن تحلیل ساختاري، محتواي هر نقش شرح داده میشود.
روش پژوهش
روش پژوهش به صورت تاریخی- تطبیقی - تحلیلی صورت گرفته است. جمع آوري اطلاعات با استفاده از منابع موجود در کتابخانه ها و مطالعه تصویري نمونه هایی از سفالهاي مینایی متروپولیتن صورت پذیرفته است. محور اصلی این تحقیق، نقوش جانوري است. سعی بر آن شد نقوش جانوري روي سفالینههاي مینایی مورد مطالعه قرار گیرند. براي دستیابی به این هدف، علاوه بر مشاهده و بررسی، تحلیل نمونههایی از آثار نقوش جانوري سفالینههاي مینایی پرداخته شد.
در عین پژوهش به سوالاتی چون:
-1 نقوش جانوري چه مقدار از حجم تزیین بر سفالینه هاي مینایی را فرا گرفته است؟
-2 این نقوش داراي چه ویژگیها و نمادهایی بوده و عوامل تأثیرگذار در کاربرد آنها چه بوده است؟ پاسخ داده شود.
پیشینه پژوهش
از آنجایی که هنر سفالگري از پر کاربردترین هنرهاي دوران اسلامی است، پژوهش هاي بسیاري توسط محققین ایرانی و غیر ایرانی بر روي آن ها صورت گرفته است. علاوه بر کتب موجود و اشارات تاریخی مانند کتاب عرایس الجواهر و نفایس الاطایب که در باب ساخت و تریینات سفال مینایی، براي تأیید مباحث ارائه شده است؛ کتاب شکل کورههاي سفال پزي کاشان در قرن هفتم قمري در آثار ایران به کوشش آندره گدار ، سفال و سفالگري در ایران دوران اسلامی در ایران از ابتداي نوسنگی تا دوران معاصر - سیف االله کامبخش فرد، - 1380، کتاب هنر سلجوقی و خوارزمشاهی - مارگاریتا کاتلی و همکارش لوئی هامبی، - 1367، سفال اسلامی - ناصرخلیلی، - 1384، پایان نامه بررسی و مطالعه باستان شناختی سفالینه هاي مینایی موزه ملی ایران - لیلا خاموشی، - 1384، کتاب سیر تاریخ نقاشی ایران - آرتور پوپ، - 1387، سفال زرین فام ایرانی الیور واتسون، - 1388،کتاب سفالگري جهان اسلام - گزا فهروري، - 1388، و در مبحث نمادشناسی کتاب فرهنگ نمادها و در نمادگرایی در هنر اسلامی - شوالیه ژان و گربران آلن، - 1388 و در کتاب تأویل نمادین نقوش در هنر ایران - خزایی، محمد، - 1382 پرداختهاند.
سفال مینایی
در دوران میانی اسلام، صنعت سفالگري بخصوص سفال مینایی، در میان صنایع دیگر جایگاهی ویژه یافت، به طوریکه با شاخههاي مختلف هنر ارتباط نزدیک و تنگاتنگی داشت و توانست بسیاري از آموزههاي هنرهاي دیگر همچون فلزکاري و نگارگري یا کتابآرایی را کسب نموده و به کار برد
در پی رشد ادبیات و علوم، در این سفالها علاوه بر استفاده از اشکال گذشته، ابداعاتی در خلق اشکال نوین چون شیوه تزبین، مضامین و نقوش صورت پذیرفت
این سفالینه ها، در دوره سلجوقیان گسترش و در سده هفتم هجري قمري در شهرهایی چون کاشان، ري، ساوه، تخت سلیمان و مراکز دیگر ساخته می شد که براي ساخت آن بیشتر از خاك سفید استفاده میکردند
چنانچه پیشرفت هاي علم کیمیا سبب شد تا دانش استفاده از لعاب نیز گسترش یافته و طیف رنگ هاي به کار گرفته شده در صنعت سفالگري از تنوع بیسابقه برخوردار گردد و لعابها با رنگهایی چون زرد، کرمی، سبز، آبی، قرمز، قهوهاي و طلایی؛ گاه منفرد و گاه همزمان با دو یا چند رنگ استفاده شود
در واقع روي ظروف سفالین مینایی گروهی از بهترین نگاره هاي این دوران، نقاشی شده است که کامل ترین آنها از حیث رنگ، شکل، نقش و ظرافت است؛ که هنرمندان سفالگر با استفاده از شیوه ها و تکنیک هاي جدید تزیین، طرز تفکر و اعتقادات آن عصر را بر روي این سفال ها به تصویر کشیده اند
به طور کلی با رفتن حکومت سلاجقه و روي کار آمدن خوارزمشاهیان تکنیک ساخت سفال مینایی ادامه یافت و با توجه به مطالعات انجام شده در سال هاي اخیر بر روي سفال مینایی و هنر دوران خوارزمشاهی مشخص شده که سفال این دوران توانسته مشخصههاي خاص خود را در برداشته باشد
نقوش جانوري در سفالینه هاي مینایی
نقوش حیوانی سابقه اي بسیار دیرینه دارد که بر روي ظروف مینایی به چشم میخورند. این نقوش عبارتند از اسب، فیل، شتر، عقاب - باز - ، خرگوش، سگ هاي شکاري، کلاغ، لکلک، مرغابی، ماهی، طاووس، سیمرغ و کبوتر که از ویژگیهاي خاصی برخوردار است. در اینجا به بررسی برخی از این نقوش، پرداخته میشود.
اسب: اسب و اسبسوار از دیرباز در هنر ایران جایگاهی خاص داشته است - اتینگهاوزن، . - 515 : 1378 بنا به اینکه در دسته جانوران مفید، زیبا و نمادین قرار گرفته بوده است. هنرمند نحوه آرایش سوارکار، پوشش سوارکار و همچنین تزیینات گوناگون اسب عصر خود را، به خوبی آشکار میسازد. اسب نمادي از بار مثبت، خیر، شاهوارگی و فاتح بودن است
اسب ها در بعضی از تصاویر داراي بدنی کشیده و در بعضی از تصاویر کمی تپل، کوتاه و کوچک هستند که اعضاء بدنشان با بی دقتی تمام ترسیم شده است. نقش اسب و سوارکار بر اساس داستان هاي رزمی و بزمی و شکار به تصویر کشیده شده است.
همچنین باورهاي مذهبی در آرایش نقوش حیوانی تأثیر داشته است و بسیاري از محققان؛ نقوش حیوانی و انسانی را به رویدادهاي مذهبی مربوط می دانند
بطور کلی علت استفاده از این نقش، ممکن است -1 علاقه حاکمان و بزرگان به شکار، تیراندازي و اسب دوانی است و -2 تأثیر داستانهاي حماسی و اسطورهاي زمان خود است
اسب هاي به تصویر کشیده شده بر روي ظروف مینایی در کاشان اکثراً با بدنی کوتاه و تپل به حالت ایستاده به رنگ اخرایی و قهوه اي تیره بر زمینه اي سفید یا فیروزه اي بوده اند - عکس - 1؛ در ري اسب ها با بدنی کشیده، در حال پرش، دویدن و جنگ دو سوارکار روبروي هم یا به صورت قطار پشت سر هم با رنگهاي قهوهاي تیره و روشن و به ویژه رنگ آبی هستند - عکس - 2، در ساوه اسب ها با قدي بلند، چاق و بزرگ در حالت ایستاده یا دویدن با آبی تیره و اخرایی بر زمینه فیروزه اي بودهاند - عکس. - 3 میزان استفاده از نقش اسب به ترتیب ابتدا در ري، ساوه و کاشان بوده است. از نظر ترکیب بندي می توان گفت نقش اسب با سوارکار در وسط ظرف در درون کادر دایره اي به صورت انفرادي، قرینه روبروي هم در مرکز ظروف، ردیفی و پشت سر هم به صورت کمربندي در بدنه داخلی یا بیرونی ظرف هستند
