بخشی از مقاله
چکیده
نور را میتوان پدیده نور در گفتار معمولی و فشار نور در علم تلقی کرد .نور به عنوان ماده، نامرئی است .ما نمیتوانیم متوجه عبور آن شویم مگر این که از میان غبار، دود و یا ذرات معلق آب رد شود .درون شعاع نور هیچ چیز وجود ندارد .شعاعهای نور لیزر طوری از درون هم میگذرند که گویی چیزی آنها را تشکیل نداده است.از آنجایی که معماری مظهر و تجلی عینی اندیشه های انسانها می باشد؛ لذا این ضرورت پیش می آید که جهت شناختن نور در معماری اسلامی و مبنای نظری حاکم بر این معماری رجوعی به اندیشه های حاکم بر اذهان مردمان آن اعصار داشته باشیم؛ و از آنجا که معماری اسلامی بیش از هر معماری دیگر با غنی ترین ابعاد وجودی انسان در تعاملی دوسویه است؛ لذا لزوم پرداخت به اندیشه حاکم بر تفکر معماران و سازندگان آن از دیدگاه اهل قلم دوچندان می نماید.
معماری اسلامی معماری حقیقت جوست، حقیقت در معماری کمال است و کمال از آن باری تعالی است و هر چه در این معماری حضور دارد، عضوی از آن است که جداناپذیر است و روی به سوی حقیقت دارد . آیا میتوان گفت نور نشانی از حرکت به سمت حقیقت است که حالت فیزیکی و مادی ندارد؟ آیا موضوع نور در کنار عوامل دیگر مانند اقلیم و موقعیت قرارگیری یک بنا، و نحوه ی استفاده از آن در معماری، مطرح می شود؟ نور از عوامل موثر بر ارزش فضایی است که به عنوان غیر مادیترین عنصر محسوس طبیعت، همواره در معماری اسلامی وجود داشته است.در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی جنبه های تجلی نور در معماری اسلامی پرداخته تا از آن به عنوان نماد عقل الهی و منشأ تمام پاکی ها و نیکی ها و خارج شدن انسان از تاریکی جهل و تابیده شدن نور معرفت در وجودش یک هدف نهایی معرفی کنیم.
کلمات کلیدی: نور، معماری، معماری اسلامی، حقیقت
.1 مقدمه
گام نهایی را در تایید هستی و چرایی حضور کیفی نور در معماری پذیرش مقام ویژه آن در باورهای اعتقادی تعیین می کند. نور ورای موجودیت عینی و حضور ملموس در زندگی روزمره، از جایگاه ویژه ای در زندگی انسان، از دیدگاه باور او نسبت به هستی و حقیقت وجود، برخوردار است. اهمیت این مقاوم تا به آنجا است که به نظر میآید حضور نور در معماری ورای جنبه های فیزیکی و عملکردی آن، بنابر ملاحظات باور موثر در برپاداشتن معماری نسبت به نور صورت می پذیرد. از این رو در روند بازشناخت معماری گذشته و آثار متعلق به جوامع سنتی به آنها در خلق اثر جریانی پیوسته از امری وابسته به باور است، نادیده انگاشتن جایگاه نور در باور مردمان امری ناممکن است. آنچه که در متون اسلامی و غیر از آن آمده است دلالت کافی بر اهمیت نور دارد.
در این میان محتویات، اشارات و ویژگیهای آیه نور و آن چه که در قرآن کریم پیرامون نور آمده است بر کسی پوشیده نیست، آنچه که فلاسفه و حکمای مشائی چون ابوعلی سینا و نه فقط اشراقیون، در باب نور در رسالت خود آورده اند. آوردن نور و ترکیب های مشتق از ان صرف تشبیه نیست بلکه به این مفهوم است که تقدس نور در تمامی جنبه های زندگی تعیین کننده بوده و اثری قطعی داشته است. در معماری اسلامی تحت تاثیر تفکرات دین اسلام، نور نمادی از ملکوت و عالم ربانی میباشد. این نوع نگرش باعث شده است که معمار مسلمان با هدایت این عنصر خدایی و مقدس به فضای معماری ویژگیهای خاصی از جمله حس مکان را بهوجود بیاورد پس معماری اسلامی بویژه در ایران تاکید خاصی بر نور دارد .
درون یک مسجد شبیه به نور است که به صورت صور مادی متبلور شده است و یادآور آیه نور است. در معماری ایرانی اسلامی بنا رو به قبله ساخته میشود و بهرهبرداری مناسب از نور صورت میگیرد .طراحی ساختمان به گونهای است که بر سایر خانهها اشراف نداشته و دیگر ساختمانها نیز بر فضای داخلی ساختمان احاطه نداشته باشند .همه خانه ها از تابش آفتاب به عنوان عامل روشنایی و گرما بخش بهره برداری میکنند و هیچ خانهای بر دیگری سایه نمیافکند. نور طبیعی که حامل انرژی حیات بخش درونی است به عنوان یکی از منابع وجود حیات بر روی زمین محسوب میگردد. علاوه بر آن نور میتواند با رنگها و جلوه های متفاوت خود باعث تغییر چهره یک مکان شود زیرا نور در هر یک از فصول سال، در آب و هواهای متفاوت و یا در هر زمانی از طول روز دارای چهرهای مخصوص خود میباشد
.2 تعریف نور
نور یعنی روشنایی یا شعاع روشنی، کیفیتی که خودش پیدا، آشکار و روشن است و اشیاء دیگر را روشن و پیدا میکند .هر گونه روشنایی مقابل تاریکی است .نور کیفیتی است که ابتدا چشم آن را در مییابد و سپس به واسطه آن، اشیاء دیدنی را رؤیت میکند.نور در فرهنگ دهخدا به معانی :روشنایی، ضیا، سنا، فروغ و کیفیتی است که به وسیله حس بینایی درک میشود و در فرهنگ عمید به معنای روشنایی چراغ یا آفتاب و خلاف ظلمت آمده است - عمید ، . - 1362نوری که خورشید متصاعد میکند موسوم به نور طبیعی میباشد . نوری غیر قابل پیش بینی که به راحتی نمیتوان آنرا کنترل نور و روشنایی ، نمود و به کمک آن میتوان دنیای خود را با روشی قابل تحمل روشن کرد - میجر، اسپایر،1379، - 19-17 خورشید امکان زندگی را فراهم میکند .
با این پدیده حیات بخش انسانها میتوانند به فعالیت بپردازند و فضای زندگی را شکل دهند - خجسته پور،1388، - 23 نور واسطه جهانی است که نه تنها به جهان ما روشنی میبخشد بلکه هنر، علم، مذهب و فلسفه را فراسوی مرزهای زمانی و مکانی به هم پیوند میزند .نور کلیدی است در راستای حل نمودن رمزهای عالمی که در آن زندگی میکنیم - مایس،1389، - 19 در واقع نور همواره رمز حقیقت بوده و نمادی از ملکوت و عالم ربانی است و حس نزدیکی به منبع وجود هستی را القا میکند زیبایی جهان نتیجه تجلی نور الهی است و انسان به طور طبیعی نور مدار است و میلی بشری که نور همیشه نماد آن بوده است او را به دنبال روشنایی میکشد .روشنایی و نور که یکی از مهمترین شکلها و تجلیات هستی به شمار میآید، همواره و به عنوان عنصری برای ، نقش اساسی در حیات زیستی، اجتماعی و فرهنگی جوامع گوناگون داشته - سطان زاده، 1388، - 74 ، رفع نیازهای روحی و جسمی انسان مطرح بوده است - زنگی بند، 1388، - 23
نور نامی از نام های خداوند و اسم یکی از سورههای قرآن کریم است و از کلماتی است که در قرآن و احادیث کاربردهای بسیاری دارد و بر مصادیق گوناگونی اطلاق شده است. گرچه این مصادیق از نوع واحدی نیستند ولی وجود ویژگی خاصی در آنها سبب شده است که آنها را نور بنامند. برای نور تعریف های مختلفی آورده اند بعضی از این تعاریف فقط بر نور حسی دلالت دارد مانند اینکه گفته اند: " نور پرتوهایی است پراکنده می شود و به دیدن کمک می کند" - راغب اصفهانی، - 827 و بعضی دیگر می گویند: " نور همان چیزی است که اشیاء را آشکار می کند و حقیقت اشیاء را به چشم نشان می دهد - ابن منظور، - 321/14
با توجه به مصادیقی که در متون دینی برای نور ذکر شده است نمی توان با این تعاریف همه آنها را تفسیر کرد تعاریف فوق نور را محدود به نور حسی می کنند بنابراین باید در جستجوی تعریفی باشیم که تمام مصادیق را شامل شود. تعریف مشهور دیگری که برای نور آورد اند این است :" که نور چیزی است که به ذات خود ظاهر باشد و غیر را هم ظاهر سازد. - همان، . - 321/14 این تعریف گر چه نور حسی را شامل می شود ولی به آن محدود نمی شود و هرچه ظاهر با لذات و مظهر للغیر باشد را در بر میگیرد و بنابراین می تواند تمام مصادیق نور را تعریف کند.
.3تاثیرات مادی واولیه نور
نور همواره یکی از عناصر حیاتی زندگی بشر بشمار آمده است و در وهله نخست انکار رویت پدیده ها را فراهم می آورد، اگر به اندازهی کافی به اشیا بتابد، رنگ پدیده ها و اشیا و همچنین حجم، شکل، جنس و بافت آنها را آشکار می کند، بنابراین شناخت محیط و درک ملزومات آن وابسته به نور است - سلطان زاده، 1388، - 74 در واقع نور از ملزومات اصلی برا یتجربه کردن محیط و انگیزه سازی بزرگ و تجربه ای زندگی آفرین است.نوری که سرچشمه ی وجود همه هستی است با خلق سایه و نیم سایه باعث امکان تفرق اشیا از یکدیگر و به آنها استقلال می بخشد و حالت سه بعدی جسم را افزایش می دهد - کسائی، 1388، - 96 نور طبیعی علاوه بر ایجاد روشنایی، برای گرم کردن فضاها به خصوص در زمستان و هچنین برای تامین امنیت از دیرباز مورد استفاده قرار می گیرد.
از نقطه نظر معماری، نور و سایه - که مکمل نور است - کاربرد فضا را مشخص کرده و تفکیک فضایی را از طریق کمیت و کیفیت روشنایی انجام می دهد.نور طبیعی از سپیده دم تا غروب خورشید پیوسته در حال تغییر بوده و حرکات و تاثیرات بی انتهایی را خق می کند. تغییر شدت، کانون و راستای نور در طول روز منجر به ایجاد کنتراست، بافت ها و رنگ های مختلفی می شود و این قابلیت را دارد که اشتباهات و کاستی را پوشانده یا پنهان کند و در نقطه ی مقابل باعث زیباتر شدن و انعکاس نقاط قوت یک اثر و نبوغ خالق شود - کسائی، 1388، - 96
.4 نور و روشنایی
مقدار نور مورد احتیاج ما در فضاهای مختلف تفاوت میکند و بستگی به نوع استفاده از فضا و کارکرد آن دارد.بعضی از فضاها احتمالا در روز و یا فقط در شب مورد استفاده قرار میگیرند،لذا میبایست این مسائل را در موقع انتخاب نور برای فضای مورد نظر مورد توجه قرار داد،مقدار تابش نور خورشید را میتوان توسط پرده،نوع شیشه و بزرگی و کوچکی پنجره تنظیم کرد.ساعات تابش نور خورشید در روز،معین است و تغییری در ساعات تابش و جهت آن نمیتوان داد،ولی نور مصنوعی را میتوان به طور دلخواه در جهتهای مختلفی تنظیم کرد که در ساعات مختلف قابل استفاده باشد. نور طبیعی در روز مهمترین منبع روشنایی بشمار میرود.
زاویه تابش و تراکم نور خورشید بنا به حرکت وضعی و گردش انتقالی زمین در نوسان است.نور طبیعی گرچه حاصل درخشش آفتاب است،اما در حقیقت از سه منبع مختلف به فضای داخلی رخنه میکند. خورشید،آسمان و زمین،اشعهء مستقیم خورشید بنا به ساعت،روز،زمان،سال و موقعیت پنجرهها و روزها ممکن است برای مدتی کوتاه به درون ساختمان نفوذ کند.شواهد عینی مبنی بر حضور آفتاب،یکی از ضروریتهای زیستی است تا آنجا که نور خورشید فعالیتهای معمول را مختل نکند حضور آن در ساختمان با استقبال مواجه میگردد.
حرکت انتقالی زمین، اختلالهای شدید نوری بوجود میآورد که میزان آنرا میتوان با انواع سایهبانها یا پرده تنظیم نمود.ابعاد و موقعیت نورگیرها با توجه به عملکرد فضای داخلی مشخص میشود.یک محل مسکونی ممکن است دارای پنجرههای بلند،کوتاه،عریض و یا نورگیرهای سقفی باشد.چنین تنوعی در موقعیت و اندازه پنجرهها به خاطر گریز از یکنواختی ایجاد نمیشود بلکه برای تولید سایهروشنهای مناسب به منظور جلوه دادن به بافت،رنگ و شکل بوجود میآیند.نور مصنوعی:هدایت و تنظیم نور مصنوعی توسط عواملی موسوم به عوامل نوری صورت میپذیرد این عوامل که مشتمل بر انواع چراغها و سیستمهای روشنایی هستند که ابزار اصلی نورپردازی را تشکیل میدهند.
.5 انگاره کیفی نور در معماری
در پی باور به بیان پذیری معماری، اجزای تعریف کننده آن ابزارهای بیانی معماری دانسته می شوند. در فرایند ادراک و تجربه اثر معماری، از آنجا که مفاهیم و معانی خود اثر و روابط میان اجزا عینیت می یابند، آنچه که در صورت معماری به ظهور رسیده به ادراک در می آید دارای واسطهای بیرونی، ملموس و عینی پیکره معماری است . به همین سبب می توان اجزای سازنده کالبد معماری دانسته می شود. به دلیل واسط بودن و وسیله شدن، عامل، گواه، نشانه، حامل و دال بر حقیقتی خواهد بود که به گمان نگارنده، معماری »پیداگر« و »پنهان نمای« آن است. اجزای کالبدی دخیل در برپایی معماری را می توان بیرونی ترین عامل بیان معماری دانست و آنها را ابزار بیانی خواند.
بهره گیری از ترکیب ابزار بیانی معماری در این نوشتار هرگز به معنای صرف نمادین بودن اجزای معماری از یک دیدگاه نشانه شناختی نیست بلکه هدف اساسی ، روشن کردن نقش پذیری اجزا ر رابطه با جوهر معماری است که همچون کلیت معماری می تواند دارای ویژگی چندوجهی باشد.بررسی معماری در نسبت با یک موضوع، به ویژه در بازخوانی متن معماری یا همان تحلیل معماری برپاشده، نیازمند شناخت نقش پذیری کلیت و اجزای معماری در نسبت با ویژگی های زندگی منوط به آن مکان
