بخشی از مقاله
چکیده
پس از پایان دوران ساسانیان و گرویدن مردم ایران به دین مبین اسلام با آنکه در نحوه عقاید ایرانیان تغییرات نسبتا مهمی ایجاد شد، با این همه فن معماری طریقه خاص خود را از دست ننهاد.این مهم نشات گرفته از پایداری کالبدی و بهرهوری متناسب با شرایط و جلوه گری جوهره معماری ایرانی
æ انطباق با شرایط موجود می باشد. پژوهش حاضر تلاشی است جهت بررسی و یافتن مولفه های معماری اشکانی و ساسانی که در شکل گیری اصول و الگوهای معماری مساجد اسلامی نقش داشته اند. روش تحقیق شامل روش، تاریخی-تفسیری و تحلیل محتوا است. در این نوشتار، ابتدا به شناخت اصول و الگوهای معماری مساجد پراخته شده، سپس تاریخچهی پیدایش آنها در معماری ایران بررسی می شود و نقش معماری اشکانی و ساسانی در ایجاد این اصول و الگوها در مساجد اسلامی مورد تحلیل قرار می گیرد. در ادامه نمونه های موردی از هر دو دوره با یکدیگر مقایسه می شوند، در نتیجه معماری اسلامی آمیزه ای هنرمندانه از اصول و الگوهایی است که از هزاران سال پیش شروع به شکل گیری نموده و بر اساس پیشینه ای توحیدی
æ درون مایه های ارزشمند تا این اعصار ادامه داشته است.
کلمات کلیدی: معماری ایرانی، معماری اسلامی، اصول اسلامی، مسجد، الگو.
1. مقدمه
از لحاظ تاریخی برخی از کشورهایی که با نام کشورهای اسلامی خوانده می شوند؛ کشورهای تسخیر شده توسط مسلمانان و دارای پیشینه ی معماری غیر اسلامی هستند که بسیاری از این ویژگیها در معماری اسلامی نیز حفظ شده است. بر اساس گفته اتینگهاوزن:»مسلمانان در سمت دیگر، در آن سوی فرات، بر امپراتوری ساسانی کاملا استیلا یافتند و هنرمندان و سنت های دیرینه آن جذب امپراتوری جدید اسلامی شدند.[1]« در تحقیقات هیلن براند نیز، ایران و مصر جایگاهی ویژه دارند؛ زیرا به اعتقاد وی این دو کشور الهام بخش معماری اکثر مناطق جهان اسلام، به خصوص از سال 850 میلادی به بعد هستند.(هرچند که مصر نقش خود را از سال 1517 میلادی که تبدیل به یکی از ایالات امپراتوری عثمانی می شود از دست می دهد.).[2] کونل نیز از جمله نظریه پردازانی است که خاستگاه معماری اسلامی را در کالبد معماری گذشته و خصوصا بیزانس و ساسانی می داند..[3] ایران از جمله کشورهایی بود که در دهه های نخستین ظهور دین اسلام توسط مسلمین فتح شد. اتفاق مهم در این زمان استفاده و در خدمت قرار گرفتن عناصر هنر ایرانی برای بیان جهان بینی اسلامی است. به عبارتی در پایان سده سوم هجری، آنچه به عنوان شکل گیری هنر بیان شد، تداوم برخی سنت های هنری پیشین بود که بنا به نیاز باورهای اسلامی، با کاربرد جدید مورد توجه و استفاده قرار گرفت. از زمان فتح مسلمانان تا پایان سده سوم هجری، معماری بر پایه سنت های معماری ساسانی توسعه یافت و بر اساس آنچه به جا مانده و گزارش های توصیفی نسبت به برخی مساجد اولیه، نوعی هماهنگی بین معماری ساسانی با نیازها و مقتضیات اسلام وجود داشته است و به طور خاص در اواخر سده دوم، روش های ساخت جدیدی که در تداوم سنت های معماری ساسانی بود، توانست آثار ویژه ای را در معماری اسلامی پدید آورد.[4]
1
اولین همایش بین المللی و چهارمین همایش ملی عمران شهری دانشکده فنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
13، 14و 15 اسفند ماه 1392
1. الگوهای معماری اسلامی
واژه الگو امروزه کاربرد وسیعی در زبان فارسی داشته و حوزه های مختلف علوم، هریک به فراخور حال و نیاز، تعاریف و تعابیر خود را از الگو دارند. معنای عامیانه آن برابر با کلماتی چون نمونه، سرمشق و مدل بوده اما واقعیت این است که هم معنای الگو و هم معنای واژگان و مفاهیم مترادف با آن در ادبیات رشته های مختلف علوم روز بیان عمیق تری از معنای عمومی آن است. توجه به مفهوم الگو و مفاهیم مرتبط با آن به این خاطر است که دغدغه ایجاد کیفیت مطلوب در فضای معماری، به عنوان یکی از اصلی ترین اهداف معماران و پژوهشگران این عرصه توجه آنان را به مفاهیم و شیوه هایی جلب کرده که اصل آنها با اتکا بر تجربیات بشری و تسلی هویتی دستاوردهای انسان با نسل های پیشین و پیش دانسته های انسان بنیان نهاده شده است.[5]برای شناسایی الگوهای مساجد دوران اسلامی که از معماری اشکانی و ساسانی تداوم یافته اند، الگوهای به کار رفته در معماری اشکانیان و ساسانیان، از روش صفر و یک در مساجد دوران اسلامی بررسی و برخی از آن مساجد توسط جدول ارائه شده اند (جدول شماره .(1
جدولشماره 1،بررسی وجود الگو های دورانساسانی واشکانی در مساجد اسلامی، مبع؛نگارندگان.
× ×الگوی سازماندهی فضایی ×ایوان ×میانسرا ×شبستان ستون دار ×الگوی طاق و قوس
×مسجد تاریخانه 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد جامع اردستان 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد جامع اصفهان 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد جامع گلپایگان 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد جامع زواره 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد جامع یزد 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد گوهرشاد 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد میر چخماق 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد میدان کاشان 1× 1× 1× 1× 1×
×مسجد کبود تبریز 1× 1× 0× 0× 1×
در ادامه الگوهای شناخته شده ی مساجد مورد بررسی قرار خواهند گرفت، الگوهایی که در دوران اشکانیان و ساسانیان نو ظهور بوده و به دلیل تکرار تا این اعصار به کهن الگو تبدیل شده اند.
.1-2 الگوی سازماندهی فضایی بنا
یگی از اصلی ترین الگوهایی که از معماری ساسانی به مساجد اسلامی انتقال یافته الگوی سازماندهی فضایی بنا است.نمونه بارز این ادعا را می توان کاخ فیروز آباد دانست. همانطوری که در تصویر مشاهده می شود ترتیب فضاهای اصلی در کاخ فیروز آباد به صورت ایوان-گنبدخانه-ایوان-میانسرا-ایوان می باشد(تصاویر شماره1و.(2
2
اولین همایش بین المللی و چهارمین همایش ملی عمران شهری دانشکده فنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
13، 14و 15 اسفند ماه 1392
تصویر شماره 1، پلان کاخ فیروز آباد فارس، منبع؛anobanini.com
تصویر شماره 2، الگوی سازماندهی فضایی کاخ فیروز آباد فارس، منبع؛ نگارندگان.
این ترتیب کم کم با تغییراتی به صورت الگویی در مساجد اسلامی استفاده شد، که ترتیب آن به صورت ایوان-میانسرا-ایوان-گنبدخانه است، که تغریبا همین الگوی معماری ساسانی است و تنها محل ورود به آن تغییر پیدا کرده است(تصاویر شماره3و.(4
