بخشی از مقاله
چکیده
معناشناسی دقیق مفردات قرآن نقش عمیق و گسترده ای در فرایند ترجمه و تفسیر این کتاب مقدس دارد، زیرا توضیح صحیح مفاهیم و تبیین دقیق مدلولات الفاظ قرآن موجب افزایش غنا و کارآمدی منابع تفسیری گشته و از کژتابی و اختلال در معناشناسی واژگان قرآن نیز جلوگیری می کند. از این رو یکی از تلاش های پیامبر گرامی اسلام - ص - و ائمه اطهار - ع - ابهام زدایی از معانی واژگان قرآن بوده است. امام رضا - ع - نیز در این زمینه نقش شایسته ای ایفا نموده و با روش های متعدد به تبیین ابعاد مختلف معانی واژگان قرآن پرداخته و مؤلفه های معنایی و کاربردهای مختلف آنها را نیز مشخص نموده اند. از آنجا که روایات معصومان - ع - برگرفته از منبع وحیانی و به نوعی معاصر عصر نزول قرآن محسوب می شود لذا از حیث اهمیت بر سایر منابع معناشناسی واژگانی، تقدم فضل و فضل تقدم دارد. به همین جهت در این مقاله ضمن ارایه شماری از روایات امام رضا - ع - ، روش های آن امام در بازشناسی معانی واژگان قرآن نیز مورد تحلیل قرار می گیرد. بررسی ها نشان می دهد که آن حضرت روش های مختلفی از جمله روش ترادف گزینی، تعریفی، تصویری، تحلیلی و... را برای توصیف وتبیین معنای واژگان قرآن به کارگرفته اند که هر کدام از آنها علاوه بر حل و فصل شبهات تفسیری می تواند راهنمای خوبی برای معناشناسی مفردات قرآنی باشد.
واژگان کلیدی: معناشناسی، مفردات قرآنی، امام رضا - ع - ، تفسیر.
.1مقدمه
دانش مفردات از نخستین دانش هایی است که در شکل گیری شاخه های مختلف علوم قرآنی نقش بنیادین داشته است. اهمیت معناشناسی مفردات قرآن کریم بیش از هر چیز به خاطر آن است که این دانش نقش ویژه ای در تفسیر آیات قرآن دارد، زیرا با تبیین درست معانی مفردات است که می توان به مفاهیم و مدالیل و مفاد آیات قرآن پی برد و تفسیری صحیح و دقیق از آیات قرآن ارائه نمود. در غیر این صورت، چه بسا مخاطبان و حتی مفسران دچار خطا شده و فرایند تفسیر گرفتار کژتابی و انحراف گردد.تاریخ فرهنگ شناسی واژه های قرآنی حاکی از آن است که مباحث پیرامونی مفردات قرآنی باعث شد که دانش های متعددی همچون معانی القرآن، غریب القرآن، وجوه و نظائر و ..... ساماندهی شده اند و در اثر توسعه همین معناشناسی مفردات قرآنی، فرهنگ های تخصصی قرآنی نیز نگارش یافته اند تا جایی که بر معناشناسی واژه های غیر قرآنی هم اثر گذاشته سبب پدید آمدن فرهنگ های عام عربی نیز گردیده است - شکوری،» - 20: 1374
لذا از جمله مسائل مهمی که برای دوستداران اهل بیت - ع - مطرح می شود این است که معصومان - ع - از جمله امام رضا - ع - چه نقشی در تبیین مفردات قرآن داشته اند؟ شیوه و روش آنها در توضیح و تبیین معانی واژه های قرآنی چگونه بوده است؟ لغتنامه ها و فرهنگ های واژگانی مستقیم یا غیر مستقیم تا چه حد از معناشناسی ائمه اطهار - ع - بهره گرفته اند؟ از این رو روشن است که شناسایی و بیان توصیفی روایات امام رضا - ع - در باب معناشناسی مفردات قرآن کریم می تواند برخی از سؤالات فوق را در حد میزان و ظرفیت خود پاسخ دهد.بر این اساس جایگاه و نقش روایات معصومان - ع - همچون امام رضا - ع - زمانی بیشتر درک می شود که تأثیر معناشناسی واژه های قرآنی این بزرگان در کتاب های غریب القرآن، معانی القرآن، وجوه و نظائر، به ویژه لغتنامه ها و فرهنگ های واژگانی مورد بررسی قرار گیرد و مشاهده شود که بسیاری از معانی موجود در این آثار برگرفته از روایات آنان بوده و بیانات معصومان - ع - و دقت و وسعت سخنان آنان بوده که اسباب رشد و شکوفایی علوم مختلف اسلامی از جمله دانش مفردات و معناشناسی واژگانی را فراهم آورده است.
در این بین احادیث امام رضا - ع - بیشتر از این جهت حائز اهمیت است که آن حضرت به عنوان پیشوای راستین شیعیان در دوره ای به تبیین برخی از مفردات قرآن پرداخته اند که هرگروه سعی داشتند با برپایی مناظرات مختلف خود را به عنوان دانایان مفاهیم کتب مقدس معرفی نمایند و از رهگذر آن خود را به عنوان مرجع مسلمانان و اهل کتاب قرار دهند. از این رو غالبا موضوعاتی را مطرح می کردند که جنبه اعتقادی و کلامی داشته و مباحث توحید، معاد و نبوت - بویژه عصمت انبیاء - را دربرمی گرفته است. مسائلی که مستندات قرآنی مقبول ترین ادله برای پذیرش آنها بوده و تفسیر قرآن و تبیین دقیق معانی مفردات قرآنی، نقش بسیار مهمی در گره گشاهی و پاسخ گویی به شبهات مطروحه داشته است. امام رضا - ع - حسب مسئولیت الهی که داشتند در دفع این شبهات از هیچ کوششی دریغ نورزیده و بسته به فراخور مباحث به تبیین ابعاد مختلف معانی مفردات قرآنی می پرداختند.
به عنوان مثال یکی از واژه های چندمعنایی که امام رضا - ع - پرده از وجوه معنایی مختلف آن برمی دارد واژه »قضی« است. این واژه در آیات قران در جاهای متعدد مورد استفاده قرار گرفته و در هر آیه دارای معنای کاربردی مخصوص به خود است. بدیهی است که عدم دقت در اختلاف کاربردهای آن، فرآیند تفسیر قرآن را دچار اختلال و نارسایی خواهد کرد. به همین خاطر مؤلف مجمع البیان جهت تفسیر آیهدِیعُبَ»السﱠماوالْأَرْضِتِوَوَإِذاقَضیأَمْراًفَإِنﱠمایَقُولُلَهفَیَکُونُنْ - بقره: - 117 که واژه قضی در آن به کار رفته برای تبیین معانی مختلف آن به سخنان امام رضا - ع - اشاره می کند . وی ابتدا سه وجه از وجوه مختلف آن را ذکر، آنگاه به روایت امام رضا - ع - می پردازد.
در کتاب تفسیر مجمع البیان چنین آمده است:
»برخی گفتهاند: معنای واژه قضی در آیه قضا و حکم از نوع نظائر است. این واژه در ابتدا به معنای فصل و احکام شیء بوده سپس وجوه معنایی متعددی یافته که از جمله آنها معنای»امر« و »وصیت« می باشد. مانند این فرمایش خداوند متعال»وَقَضیرَبﱡکتَعْبُدُواألﱠاإِلﱠاإِیﱠاهُ« یعنی خداوند سفارش ویژه و امر نموده است. وجه دیگر قضا »اخبار « و » اعلام« می باشد مانند فرمودهقَضَیْنا»وَإِلیبَنِیإِسْرائِیلَ« یعنی به آنها خبر دادیم و قولهقَضَیْناوَإِلَیْهذلِکَالْأَمْرَ« یعنی به او اعلام کردیم و وجه دیگر »فارغ شدناست.« مانند این که فرمود:قَضَیْتُمْفَإِذامَناسِکَکُمْ« یعنی از امر مناسک فارغ شدید. و این فرمایش خداوند:قَضَیْتُمُفَإِذا»الصﱠلاه.« - طبرسی،1360 ج. - 367: 1
مولف در ادامه می نویسد:
»امام علی بن موسی الرضا - ع - از پدرش ]امام کاظم - ع - [و جدش امام صادق - ع - روایت کرده است که فرمودند: قضا بر ده وجه است – که سه وجه آن را ذکر کردیم- - چهارم - به معنی »فعل و انجام دادنفَاقْضِ«استدر» ما أَنْتَ قاضٍ« یعنی انجام بده اگر انجامأَمْراًدهندهایفَإِنﱠما.وفرمودهإِذایَقُولُ»قَضی لَهُ کُنْ فَیَکُونُ « یعنی اگر کاری انجام داده در علمش بوده که آن را انجام می دهدإِذا.و قَضَیچنیناستاللﱠهُدرآیه »وَ رَسُولُهُ أَمْراً « می گوید هنگامی که خدا و رسولش در باره ازدواج زینب کاری را انجام می دهند دیگر برای مردان و زنان مؤمن در کارشان اختیاری نیستلِیَقْضِ. - پنجم - در آیهعَلَیْنا» رَبﱡکَ« به معنای فرارسیدن مرگ است و فرمودهعَلَیْهِمْلا»یُقْضی فَیَمُوتُوا« یعنی مرگشان فرانرسیده استفَوَکَزَهُ.»مُوسیفَقَضی وَعَلأَینْذهِرْهُمْ«یعنیمرگشیَوْمَفرارسیدالْحَسْرَهِ. - ششم - » إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ « یعنی عذاب واجب شد و به اهل آتش رسید و به وَهمینقالَمعناستالشﱠیْطانُدرآیه »لَمﱠا قُضِیَ الْأَمْرُوَ «کانَ - وهفتمأَمْراً - » مَقْضِی ا « یعنیاین که اینگونه است در لوحه محفوظ نوشته شده - هشتم - به معنی » اتمام و به پایان رساندن« مانند اینفَلَمﱠاآیه»مُوسَیقَضی الْأَجَلَ« یعنی »به پایان أَیﱠمَا الْأَجَلَیْنِرسانید.
«و» قَضَیْتُ« یعنی » تمام کردیمِنْ«و قَبْلِدرایه» أَنْإِلَیْکَیُقْضیوَحْیُهُ« یعنی »قبل از این جبرئیلبرای تو وحی را تمام کند و به پایان برساند« - نهم - به معنای حکم و فصل خصومت کردن است مانند این که فرمود:قُضِیَ»َو َقﱢ و إِنﱠ رَبﱠکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ« یعنی فصل خصومتیَقْضِیمیکند.»بِالْحَقﱢ« یعنی بین من و شما بوسیله عذاب کار رافیصله می دهد. - دهم - به معنای »جعل و قرار دادن« استفَقَضاهُنﱠدراینآیه:» سَبْعَ سَماواتٍ أی جعلهن1« - طبرسی،1360 ج. - 368: 1صاحب مجمع بعد از نقل روایت فوق متذکر می شود که واژه قضی در آیه وَ»إِذاقَضیأَمْراً« دو وجه دارد: اول: انجام دادن، دوم: حکم قطعی. از نظر ایشان وجه اول بهتر است. - طبرسی،1360ج. - 368: 1این معنا همان وجهی است که امام رضا - ع - در باره آیه 117 سوره بقره بیان داشته اند.
.2 پیشینه پژوهش
سابقه طرح معانی مفردات قرآن کریم اختصاص به زمان امام رضا - ع - ندارد بلکه از همان آغاز نزول قرآن مطرح بوده است. زیرا هرچند غالب آیات قرآن برای بسیاری از مخاطبین اولیه وضوح معنایی داشت، ولی همه مردم در دریافت معانی متشابه و غریب یکسان نبودند، به همین جهت هرجا کلمه یا جمله ای مبهم می نمود، خود پیامبر - ص - بر اساس آیه »وأنزلنا
