بخشی از مقاله
چکیده:
تعلیم، پرورش و استقلال نیروی فکری دادن و زنده کردن قوه ابتکار توسط معلم است و تربیت، پرورش دادن و به فعلیت در آوردن استعدادهای درونی که بالقوه در یک شی موجود است. آموزش و گسترش علم مطلوب، آمیخته با آداب و کرامت اسلامی و بهره گیری از الگوهای اسلامی می تواند یک ملت را به اوج سعادتمندی دنیوی و اخروی برساند.
لذا این پژوهش بر اساس مطالعات گسترده کتابخانه ای به بررسی دیدگاه ها و نقطه نظرات مطرح شده در کتب موجود و مقالات و نشریات در زمینه آموزش و گسترش علم در سیره امام رضا - ع - پرداخته شده است و هدف اصلی آن بررسی حفظ کرامت انسانی بر مبنای سیره تعلیم و تربیتی امام رضا - ع - بوده است. که شیوه آموزش و گسترش علم امام رضا - ع - بر اساس سه شاخصه اصلی و محکم آداب وکرامت انسانی مهارتی و محتوایی یکی از بی نظیرترین آموزش و گسترش علم در طول تاریخ اسلام و بشریت بوده است و هنوز که هنوز است انگشت تعجب بر دهان دوست و دشمن نهاده است.
آموزش و گسترش علم ایشان به گونه ای بوده است که با رعایت اصول ادب و بیان دارای گیرایی بوده و طرف مقابل را به سوی خود کشانده و تحت تاثیر قرار می داده است در شرایطی که از طرف مقابل بی اهانتی صورت می گرفته است مصالح عام و اسلام را بر مسائل شخصی مقدم شمرده و با کنترل خویش شرایط را به نفع خود تغییر می داده است که در ضمن آن کرامت انسانی نیز حفظ شده است.
ایشان از مهارتهای مختلف کلامی، فنی، مخاطب شناسی، استنادی، نظام سازی، آداب فنی ساختار آموزش و گسترش علم و بسیاری از موارد دیگر به طور کامل مطلع بوده و در آموزش و گسترش علم خود به کار می بسته است که از مهم ترین شاخصه های حفظ کرامت انسانی می باشد. ایشان به لحاظ محتوایی نیز در استفاده از برهان و استدلال، تسلط بر منابع مختلف، و پرورش محتوای آموزش و گسترش علم از شگرد و مهارت خاصی برخوردار بوده به گونه ای که بیشترین تاثیر را بر طرف مقابل نهاده و زمینه ساز گسترش اسلام ناب می شده است و کرامت انسانی او حفظ می شده است.
هدف حضرت از آموزش و گسترش علم و به کار گرفتن آن، تنها توسعه معارف اسلامی و گسترش اسلام بوده است. در هر یک از نکته های مورد بحث چنانچه به طور عمیق در آن غور بخوریم، ظرافت هایی وجود دارد که می تواند نظام آموزش و گسترش علم یک ملت را به راه صحیح رهنمون شده و سعادت دنیا و آخرت آن ملت را فراهم نماید.
مقدمه
امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام در سال 148 ه در مدینه متولد شدند - مفید، . - 591 :1351 آن حضرت در سال 183 ه به امامت رسیدند. در این زمان هارون خلیفه ستمگر عباسی حکومت جامعه اسلامی را در دست داشت .بعد از هارون امر خلافت در اختیار امین قرار داشت. سپس مأمون با شکست دادن برادرش در سال 198 ه توانست حکومت را در اختیار بگیرد. در سال 200 ه مأمون امام رضا علیه السّلام را به جهت مقاصد شوم سیاسیاش به مرو فراخواند. و سپس ولایتعهدی را بر آن حضرت تحمیل کرد.
شک نیست زندگی امام علی بن موسی الرضا - ع - ابعاد مختلفی دارد که یکی از ابعاد مهم آن بعد فرهنگی و علمی و پاسداری از حریم عقاید اسلامی در برابر امواج سهمگین حملات مکتب ها و فرقه های مختلف به اصول و فروع اسلام در شرایط خاص عصر آن حضرت است. بررسی این بعد علمی که از بعد ولایت الهیه آن امام - ع - نشئت می گیرد در شرایطی که امروز در آن زندگی می کنیم بسیار سازنده و راه گشا و حاوی رهنمودهای دقیق و ظریفی در برخورد با مکتب ها و مذاهب مختلف است
امام رضا - ع - را می توان یکی از عالمان بنام عصر خودشان تاکنون دانست. بحث ها و آموزش و گسترش علم امام - ع - با نمایندگان تمام ادیان، مکاتب و فرقه های گوناگون را می توان گواه این مدعا دانست.
ایشان گاهی مسائل کلامی و گاهی مسائل عینی را مدنظر داشتند و نیز آن حضرت غیر از اینکه خود طرف سوال بودند و میدان را برای طرح مسائل و شبهات ایجاد می کردند و اعلام می کردند که اگر مخالفی وجود دارد، شبهات را طرح کند و در مقابل پاسخ آن را ارائه می کردند در آموزش و گسترش علم هم درباره مسایل بنیادی و هم روبنایی اندیشه اسلامی نظرات خود را مطرح می کردند.
علاوه بر این، بر رعایت آداب آموزش و گسترش علم توصیه و تاکید کرده و همواره انصاف علمی را مدنظر داشتند. دیگر وجه تمایز حضرت در آموزش و گسترش علم پرهیز از تجاوز مرز حق و نیز توجه خاص به شعائر اسلامی بود. ایشان به نماز اول وقت حتی در میانه مباحثات و آموزش و گسترش علم اهتمامی خاص داشتند که این درس عملی حضرت در زندگانی امام خمینی - ره - نیز بروز و ظهور داشت، آنچنان که امام راحل در میانه مصاحبه در پاریس جمع خبرنگاران را برای نماز جلسه ترک کردند و این تعلیم امام رضا - ع - برای بزرگان ما بوده است. دیگر تکنیک امام رضا - ع - در آموزش و گسترش علم علمی دامنه دار و اثرگذار ایشان رعایت سطح علمی و فکری مخاطب بوده است
ایشان در آموزش و گسترش علم خود از فنون و شیوه های مختلفی بهره می جستند و در زمان و مکان مختلف، شیوه مختلفی از آموزش و گسترش علم را به کار می گرفتند. بررسی آموزش و گسترش علم امام رضا - ع - از جهات مختلف، مستلزم به کار گرفتن یک چهارچوب کلی در راستای فهم و چارچوب مناسب امام در زمینه آموزش و گسترش علم می باشد.
ایشان در سه بعد آداب و کرامت آموزش و گسترش علم، مهارت آموزش و گسترش علم و محتوای آموزش و گسترش علم از تبحر بالایی برخوردار بوده اند و در هر یک از این سه بعد با به کار گرفتن زیر ابعاد مختلف، به اهداف مد نظر خود دست می یافتند. آداب و روش های تعلیم و تعلم از مسائل مهم در حوزه آموزش و گسترش علمی است که توجه و پایبندی به آن، راه رسیدن به اهداف آموزش و گسترش علم و پرورش را هموار می سازد، اما این مهم با چالش هایی رو به روست. امام رضا علیه السلام به عنوان یک انسان کامل و ولی الله، احیا کننده همه صفات برجسته و شایسته اخلاقی بود
بنابراین در راستای درک بهتر پژوهش و نیز دست یافتن به نتایج و اهداف مد نظر، چهارچوب کلی و مدل مفهومی پژوهش در قالب شکل زیر ارائه شده است.
شکل-1مدل مفهومی پژوهش روش پژوهش
روش انجام تحقیق در این پژوهش با توجه به نوع موضوع توصیفی و تحلیلی می باشد. بدین صورت که پس از رجوع به منابع اصلی و دست اول اطلاعات به صورت فیش از موارد مطالعه شده تدوین و جمع آوری گردید. با توجه به نوع موضوع و گردآوری اطلاعات که به صورت کتابخانه ای می باشد که عمدتا بر اساس رجوع به منابع اصلی اعم از تفسیری و تحلیلی و با ترجمه های معتبر بوده است.
از طرفی می تواند تحلیلی باشد به خاطر اینکه هدف آن بررسی و تحلیل آموزش و گسترش علم امام رضا - ع - در متون مختلف می باشد. تفسیر متن و تحلیل گفتار از جمله روشهایی است که برای کشف آموزه های تربیتی از متون اسلامی به کار می رود. لذا این پژوهش بر اساس مطالعات گسترده کتابخانه ای به بررسی دیدگاه ها و نقطه نظرات مطرح شده در کتب موجود و مقالات و نشریات در زمینه آموزش و گسترش علم در سیره امام رضا - ع - پرداخته شده است.
سوالات پژوهش
-1شیوه و آداب و کرامت انسانی آموزش و گسترش علم در سیره امام رضا - ع - بر چه اسلوبی بوده است؟
-2 مهارتهای آموزش و گسترش علمی امام رضا - ع - در راستای حفظ کرامت انسانی به چه شکل بوده است؟
-3 آموزش و گسترش علم امام رضا - ع - به لحاظ محتوایی در راستای کرامت انسانی چگونه بوده است؟
-4 هدف امام رضا - ع - از آموزش و گسترش علم چه بوده است؟
بررسی ادبی، محتوایی و مهارتی آموزش و گسترش علم امام رضا - ع - الف - رعایت آداب و کرامت انسانی آموزش و گسترش علم آداب اعتقادی امام رضا علیه السلام حتی در اوج آموزش و گسترش علم و بحث، به احکام الهی کاملاً عنایت داشت. در جلسه مناظره با عمران آنجا که بحث حساس شده بود، صدای اذان نماز بلند شد. امام برای نماز برخاستند. عمران عاجزانه درخواست کرد که امام بحث را ادامه دهد؛ چه، دلش نرم و آماده ی پذیرش مطلب شده بود. اما امام با آرامش فرمودند : بعد از خواندن نماز بر می گردیم . سپس به اقامه نماز مشغول شدند و بعد از نماز دوباره بحث را ادامه دادند. روشن است که منطق و هدف امام از بحث ها و آموزش و گسترش علم ها , تبیین و اجرای تعالیم الهی بود
»نوفلی «می گوید: مامون عباسی به »فضل بن سهل «فرمان داد سران مذاهب گوناگون هم چون »جاثلیق « - رئیس اسقفان مسیحی - و»راس الجالوت - « رئیس علمای یهود - و بزرگان »صابئین « - فرشته پرستان یا ستاره پرستان یا کسانیکه به نوبت و شریعتی ایمان نداشتند - و»هربذ اکبر - «معرب »هربد « است و به خادم آتشکده و قاضی گبران و آتش پرستان گفته می شود و پیروان زرتشت - ، و»نسطاس رومی - «پزشک رومی - و متکلمان - کسانیکه در علم عقائد مهارت داشتند - را جمع کند، »فضل «ایشان را گرد آورد. مامون به وسیله ی »یاسر« متصدی امور امام رضا علیه السلام از امام تقاضا کرد در صورت تمایل با سران مذاهب سخن بگوید، و امام پاسخ داد فردا خواهم آمد، چون یاسر بازگشت امام به من فرمود:
»ای نوفلی! تو عراقی هستی و عراقی هوشیار است، از اینکه مامون مشرکان و صاحبان عقائد را گرد آورده است چه می فهمی؟« گفتم: فدایت شوم، می خواهد شما را بیازماید و میزان دانشتان را بشناسد. فرمود: »آیا می ترسی آنان دلیل مرا باطل سازند؟ « گفتم: نه به خدا سوگند، هرگز چنین بیمی ندارم، و امید می دارم خدا تو را بر آنان پیروز گرداند. فرمود: » ای نوفلی! دوست داری بدانی مامون چه وقت پشیمان می شود؟
« گفتم:آری. فرمود: »آنگاه که من بر اهل تورات با توراتشان، و بر اهل انجیل با انجیلشان، و بر اهل زبور با زبورشان، و بر صابئین با زبان عبری خودشان، بر هربذان با زبان پارسیشان، و بر رومیان با زبان خودشان، و بر اصحاب مقالات با لغتشان استدلال کنم، و آنگاه که هر دسته یی را محکوم کردم و دلیلشان را باطل ساختم، و دست از عقیده و گفتار خود کشیدند و به گفتار من گراییدند، مامون در می یابد مسندی که بر آن تکیه کرده است حق او نیست و در این هنگام مامون پشیمان می گردد و بعد امام فرمود و لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم. . . « بامداد دیگر امام به مجلس آنان آمد. . . ، »راس الجالوت «عالم یهودی گفت: ما از تو به جز از تورات و انجیل و زبور داود و صحف ابراهیم و موسی نمی پذیریم - راس الجالوت یهودی بود و به انجیل ایمان نداشت ولی به آن آشنائی داشت
