بخشی از مقاله
چکیده
از پدیده های مهمی که در قرون اخیر در زندگی اجتماعی و اقتصادی در کشورهای مختلف جهان رخ داده است، ظهور شهر های متعدد و جدید و توسعه شهرهای کهن، پیشرفت شهرنشینی و توسعه شهری است. افزایش سریع جمعیت، توأم با گسترش شهرنشینی و شهری شدن جهان، مشکلات فراوانی در کشورهای مختلف، به ویژه کشورهای جهان سوم ایجاد کرده است. زیرا سرعت و اندازه رشد شهری و شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه به مراتب بیش از سایر کشورها بوده است.
این در حالی ایست که رشد بی رویه جمعیت شهری و مهاجرت به شهرها، منجر به ساخت و سازهای بدون برنامه ریزی، گسترش مهار نشدنی شهرها و تغییرات فراوانی در ساختار فضایی شهرها گردیده است که نیازمند ساماندهی اساسی و طراحی فضایی - برنامه ریزی - مناسب است. پژوهش حاضر به دنبال شناسایی روند رشد و توسعه ی فیزیکی شهر پارس آباد و شناخت عوامل موثر بر توسعه ی فیزیکی این شهر با تأکید بر مهاجرت می باشد.
مقدمه
در حال حاضر در سطح ملی افزایش جمعیت شهری و عوارض مختلف آن یکی از دشواری ها و مشکلات در کشور ماست به جرأت می توان گفت که عوامل اجتماعی و جمعیت، مهمترین عامل بوجود آورنده توسعه های سریع شهری هستند، بطوری که توسعه شهر در ارتباط تنگاتنگ با میزان رشد جمعیت شهری می باشد و در این رابطه افزایش طبیعی جمعیت شهری، میزان مهاجرت خالص، مهاجرت به شهر، انتقال ساخت جمعیتی جوامع غیرشهری به شهر و ساخت جمعیت شهر از عوامل اساسی به شمار می روند
در واقع شهر پدیده بوم شناسانه - اکولوژیک - است و به نسبت فاصله فیزیکی و روان شناسانه شهروندان از منابعی که باعث بقاء آنهاست، جزیی از یک اکوسیستم بزرگتر و وابسته به پایداری منطقه خاص حیاتش می باشد. در حقیقت شهرها ضمن شکل پذیری از ناحیه جغرافیائی خود به شکل دهی و سازمان بخشی روستاها و فضاهای پیرامونی خود می پردازند. شهرها همه روستاها و حوزه های کشاورزی اطراف خود را کنترل می کنند. از این رو جدا از مسائل ملی و منطقه ای ملاحظه می کنیم که بین خصیصه های یک ناحیه و شهر بزرگتر یک نوع وابستگی و پیوستگی دائمی و بومی وجود دارد و این وابستگی در همه زوایای ناحیه ای و منطقه ای ریشه دوانده است
بطوریکه جمعیت کره زمین در آغاز قرن بیست و یکم معادل 6 میلیارد نفر بوده و در صورتی که میزان رشد آن همچنان باقی بماند، در سال میلادی2025 به 8/5 میلیارد نفر خواهد رسید. آغاز قرن بیست و یکم با تکوین انقلاب های شهری نوینی در سطح جهان همراه بوده است. برای نخستین بار در تاریخ، بیش از نیمی از مردم دنیا در شهرها زندگی می کنند و پیش بینی می شود این روند درآینده نیز ادامه یابد. با در نظرگرفتن این روند، توسعه شهری و الگوهای رشد کالبدی شهر، اهمیت ویژه ای می یابد
شهرهای ایران پیش از اینکه دارای گسترش اساسی و اصولی باشند، از افزایش جمعیتی بسیاری برخوردار بوده اند. به گفته ای این شهرها، فرصتی برای اعمال سیاست های شهرسازی به دست نیاورده اند، بلکه قبل از محاسبه سرانه ها و تخصیص زمین ها و فضاهای لازم به کاربری های مختلف و آماده سازی زمین، زمین ها به سرعت تبدیل به ساختمانهای مسکونی شد و تنها کوچه ها و خیابان ها برای رفت وآمد باقی مانده است
رشد و توسعه ی شهرها به شکل گسترش افقی و یا رشد عمودی اتفاق می افتد. رشد افقی شهر به شکل افزایش محدوده ی شهر و توسعه پراکنده و جسته و گریخته نمایان می شود. رشد عمودی نیز به شکل درونریزی جمعیت و افزایش تراکم و فشردگی در شهرها مشخص می گردد. چگونگی این رشد و توسعه در هر شهر به محدودیت ها و امکانات آن شهر و سیاست های برنامه ریزی بستگی دارد. بررسی و شناخت نحوه رشد و توسعه ی شهرها و تلاش برای هدایت و کنترل آن بخش مهمی از ادبیات امروزین دانش شهرسازی را شامل می شود. گسترش فضایی و کالبدی شهرها در تمام جهت ها به لحاظ کمی و کیفی به یک میزان نبوده و بسته به میزان انباشت و تمرکز سرمایه ها و نیز حضور قانون و اعمال مقررات شهرسازی شرایط متفاوتی در محورهای مختلف هویدا شود
با رشد جمعیت و به تبع آن رشد شتابان شهرنشینی و شهرگرایی، مناسبات اجتماعی در شهرها دگرگون می شود و روابط سنتی گذشته تحت تأثیر شرایط پویای شهرنشینی سست و دگرگون می گردد که این دگرگونی بافت شبکه شهرها را تحت تأثیر قرار می دهد و به منظور بهبود و گسترش روابط و مناسبات اجتماعی بین ساکنین شهرها و ایجاد تسهیلات و امکانات لازم برای طبقه کم درآمد به جهت رشد و شکوفایی استعدادها و خلاقیت آنها و تسهیلات اجتماعی از یک طرف و ایجاد هماهنگی های لازم جهت ارائه خدمات اجتماعی از طرف دیگر توسعه و احداث مراکز سکونتگاهی در شهرها مطرح گردیده که این امر منجر به توسعه کالبدی و فیزیکی شهرها مطرح گردیده است
گرایش به شهرنشینی و افزایش مهاجرت های داخلی و جابجایی جمعیت در ایران از دهه 1300 آغاز شد. و روند شهرنشینی با گذار از مراحل گوناگون، سرانجام به مرحله گرایش پرشتاب به شهرنشینی که اکنون شاهد آن هستیم رسید. فروپاشی روابط سنتی در جامعه و جایگزینی هر چند ناقص روابط سرمایه داری، از مهمترین عوامل گرایش به شهرنشینی در دهه های اخیر بوده که سبب دگرگونی گسترده روابط شهر و روستا و کوچیدن از روستا به شهر و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ شده است.
در مجموع پدیده افزایش شهرنشینی را در کشور می توان معلول عواملی نظیر مهاجرت روستائیان به شهرها به دلیل توسعه صنعتی، اسکان و تمرکز عشایر در شهرهای نوبنیاد، تبدیل شدن تعدادی از نقاط روستایی به شهر و استحاله آبادی های اطراف شهرهای بزرگ دانست. هجوم سیل وار جمعیت از مناطق روستایی، قبیله ای و طوایف کوچ نشین که قادر به حفظ جمعیت خود نیستند و هم از نظام ایلی که پای در نابودی گذاشته است، شهرها را با جمعیتی بسیار شتابان روبه رو ساخته است.
تحولات جمعیتی در نیم قرن اخیر حکایت از رشد فزاینده ی جمعیت و رشد بی قواره ی شهرها دارد. استقرار شهر پارس آباد در استان اردبیل نیز در تبعیت از شرایط جغرافیایی، شکل گرفته است. چنانچه تا قبل از بنیاد این شهر جدید علیرغم وجود توانهای محیطی به علت عدم توجه دولت در سرمایه گذاری در این منطقه هیچگونه فعالیتی صورت نگرفته بود. تا اینکه در سال 1332 با توجه دولت به این منطقه و شروع اولین برنامه های عمرانی در دشت مغان زمینه برای توسعه منطقه فراهم شد.
با ایجاد سد بزرگ میل مغان در سال 1347 و شبکه کانال های عظیم آبیاری و به دنبال آن ایجاد مجتمع کشت و صنعت و دامپروری مغان، این منطقه دستخوش تحولات و تغییرات مهمی در ابعاد محیطی، انسانی، اقتصادی و صنعتی گردید. مهاجرت های گسترده ای به این منطقه صورت گرفت. آبادی های زیادی ایجاد شدند و ارتباطات منطقه ای به وجود آمد و عشایر کوچ نشین مجبور به اسکان دائمی شدند.
این شهر که یک شهر نوبنیاد بشمار می رود در اول به صورت یک روستا بود، که برای اسکان کارکنان شرکت شیار به وجود آمده بود. ولی بلافاصله بعد از آن به دنبال ایجاد مجتمع کشت و صنعت و دامپروری مغان شهر پارس آباد بطور گسترده ای در ابعاد اقتصادی و فیزیکی توسعه چشمگیری یافت. چنانچه که در حال حاضر شهر پارس آباد هم از لحاظ جمعیت و هم از لحاظ وسعت دومین شهر بعد از شهر اردبیل به شمار می رود.
مواد و روش پژوهش
در مطالعه حاضر جهت بررسی و بیان روند توسعه فیزیکی و جمعیتی از روش - توصیفی - تحلیلی - بهره گرفته شده و برای بررسی تغییرات توسعه کالبدی در طول زمان در سطح شهر پارس آباد به روش - اسنادی - استفاده گردیده است. جامعه آماری مطالعه حاضر را جمعیت ساکن شهر پارس آباد تشکیل می دهند.
محدوده و قلمرو مورد پژوهش
شهر پارس آباد در 47 درجه و 54 دقیقه طول جغرافیایی و 39 درجه و 39 دقیقه عرض جغرافیایی قرار دارد و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا در حدود 44 متر می باشد. و در کنار رود ارس در دشت مغان در شمالیترین نقطه ایران در استان اردبیل واقع شده است. فاصله این شهر از تبریز 430 کیلومتر، تهران 815 کیلومتر، اردبیل 228 کیلومتر، گرمی 110 کیلومتر و از بیله سوار 58 کیلومتر است.
نقشه شماره - : - 1 موقعیت فضایی استقرار شهرستان پارس آباد در استان اردبیل و کشور ایران
بررسی روند مهاجرت به شهر پارس آباد و ویژگی های آن
شهر پارسآباد در سال 1335 بالغ بر 459 نفر، در سال 1345 برابر 2733 در سال 1355 معادل 8912 نفر جمعیت داشته است. این رقم در سال 1365 به 27792 نفر و در سال 1375 به 60485 نفر و در سال 1385 به 82256 نفر و بالاخره در سال 1390 به 88924 نفر رسیده است. بدین سان رشد سالانه جمعیت شهر پارس آباد طی دورههای 35-45 و 45-55، 19/5 درصد و 12/5 درصد و طی دوره های 55-65 و 65-75 و 75-85 به ترتیب 12 و 8/1 و 3/1 درصد بوده است.
چنین استنباط میشود میزان رشد جمعیت شهر پارسآباد بسیار تند و شتابان بوده است. مقایسه رشد جمعیت شهر پارسآباد و متوسط رشد جمعیت شهری کشور مؤید این نظر است. بررسیها نشان میدهد که طی سالهای 1335-45 که متوسط رشد سالانه شهر پارسآباد 19/5 درصد برآورد شده بوده که رقم مشابه در مناطق شهری کشور در سالهای 35-45 حدود 5/1درصد بوده که تقریباً 4 برابر متوسط رشد سالانه جمعیت شهرنشین کشور میباشد. و در سال های 1345-55 متوسط رشد سالانه شهر پارسآباد 13/5 درصد بود که متوسط رشد سالانه جمعیت شهری کشور در همین دوره 4/9 درصد گزارش شده است.
در سال 1355-65 که میانگین رشد سالانه جمعیت شهری کشور به 5/4 درصد رسیده، در حالیکه رشد جمعیت شهر پارسآباد 12 درصد بوده که در این دوره هم رشد سالانه جمعیت شهر پارسآباد بیش از 2 برابر رشد سالانه جمعیت شهری کشور است. و در سال 65-75 که متوسط رشد سالانه جمعیت شهری کشور 3/17 درصد بوده، رشد سالانه جمعیت شهر پارسآباد 8 درصد رسیده است.
