بخشی از مقاله
پتانسیل و جاذبه های گردشگری (اکوتوریسم) درارتباط با روند توسعه پایدار شهرستان پارس آباد مغان
چکیده
در طی چهار دهه گذشته جهانگردی و گردشگری به یکی از عوامل اصلی توسعه اقتصادی و اجتماعی بسیاری از مناطق جهان تبدیل شده است. براساس تحقیقات (WTO) در طی دو دهه ی
آینده صنعت گردشگری به سرعت به رشد خود ادامه داده و به بزرگترین صنعت جهان تبدیل شود. منطقه پارس آباد مغان در تاریخچه توسعه گردشگری در شمال غربی ایران جایگاه ویژهای دارد. با آنکه این منطقه دارای قابلیت های گردشگری زیادی می باشد و میتواند به عنوان منطقه توریستی و منبع درآمدزایی برای ساکنین و حتی کشور باشد. متأسفانه صنعت توریسم و گردشگری نتوانسته در این منطقه موفقیت چندانی به دست آورد. با توجه به اهمیت موضوع و جایگاه آن در برنامه ریزی توسعه پایدار منطقه ای، در این مقاله به بررسی و معرفی مناطق مهم گردشگری و توریستی در توسعه شهرستان پارس آباد می پردازیم که می توانند در جذب گردشگران داخلی و خارجی نقش اصلی را ایفا نمایند.
کلید واژه ها: توسعه پایدار ، گردشگری، جاذبه های طبیعی و اکوتوریسم. پارس آباد مغان،
-1 مقدمه
شهرستان پارس آباد مغان در شمالی ترین نقطه استان اردبیل به صورت جلگه اینسبتاً گسترده ای است که با مساحتی بالغ بر 1383 کیلومتر مربع و حدود 14 درصد از مساحت این استان را به خود اختصاص داده است. این منطقه بین مدارهای 39 درجه و 12 دقیقه تا 39 درجه و 42 دقیقه عرض شمالی و 47 درجه و 10 دقیقه تا 48 درجه و 21 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است. پارس آباد مغان سرزمین هموار و مسطح است متشکل از آبرفت های رود ارس و شعبات آن و دنبالهی حوزه آبریز دریای خزر واقع شده است.
این شهرستان از غرب به ( شهرستان کلیبر در استان آذربایجان شرقی)؛ از جنوب و جنوب غربی به (شهرستان بیله سوار و گرمی) و از شمال و شرق به (رود ارس و جمهوری آذربایجان) محدود می شود. منطقه پارس آباد دارای اقلیم نیمه خشک است، میانگین دمای بارش سالانه در این منطقه 271 میلیمتر و میانگین دمای سالانه15درجه سانتیگراد میباشد (وطن خواهسادات،1388،ص.(12 منطقه مورد مطالعه دارای 3 بخش، 2 شهر، 6 دهستان و 103 آبادی دارای سکنه است (معاونت برنامه ریزی استان اردبیل، 1385، ص.(4 علی رغم این که این منطقه، محرومیت های زیادی دارد، ولی از قابلیت ها و توانایی های طبیعی خوبی نیز برخوردار است و مسئولان منطقه باید برای مطرح کردن و به فعل در آوردن این توانها همت و تلاش بیشتری به خرج دهند. با توجه به ضرورت کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، یافتن منابع دیگر درآمدی، لازمه ی استقلال اقتصادی کشور است. که در این میان توسعه صنعت جهانگردی یکی از راهکارهایی است که می تواند با ارزآوری خارجی به اقتصاد ملی کمک کندو نیز موجب رشد مادی و معنوی مردم بومی شود.با توجه به چشم اندازهای جالب و بسیار زیبایی که در منطقه مغان وجود دارد، گردشگری نیز می تواند در ایران و به خصوص مغان مورد توجه قرار گیرد . لذا در این پژوهش بر آنیم ویژگی های توریستی جلگه مغان را بیان کنیم.حفاظت از منابع طبیعی ، ارتقاء منابع گردشگری، رفاه و بهبود کیفیت زندگی جوامع محلی، افزایش خدمات و تسهیلات گردشگری، ترغیب و تشویق سرمایه گذاری بخش خصوصی و مرکزی جهت تحقیقات علمی و پژوهشی از نتایج توجه به صنعت توریسم است.
-2 مواد و روش
در این مقاله از تجربیات 17 سال اقامت مداوم در منطقه و همچنین مشاهدات میدانی مستمر تک تک جاذبه های طبیعی، تاریخی و فرهنگی که در جای جای منطقه قرار دارند، استفاده شود. با توجه به اینکه اکثر جاذبه های تاریخی و طبیعی مغان در مناطق مرزی واقع شده، ابتدا با درخواست کتبی با میراث فرهنگی و گردشگری پارس آباد و استان هماهنگی نموده و مجوز عکسبراری گرفته شده و سپس با مراجعه به پاسگاه های مرزی از آنها عکسبردای به عمل آمده، به همین خاطر ابتدا برای هریک از جاذبه های طبیعی، تاریخی و فرهنگی مذکور بتدریج آلبوم عکسی تهیه گردیده شد. از این رو گرچه نگارنده در حد امکان جهت غنای آن از منابع کتابخانه ای نیز بهره برده، ولی می توان گفت کارهای میدانی، تجربه شخصی و مشاهدات مستقیم نقشی اساسی در تهیه این مقاله داشته-اند.
-3 مبانی نظری
-1-3 تعریف گردشگر و گردشگری
اصطلاح توریست (گردشگر) از قرن نوزدهم معمول شده است (نگارش، ح، 1385، ص57 ، فضای جغرافیایی، سال ششم، شماره (16 و این واژه در زبان فارسی تا نیمه اول قرن بیستم در معنی توریست به کار میرفت تا آنکه دو واژه جهانگرد و جهانگردی جای آن را گرفت (رضوانی، 1386، ص.(15
گردشگر (توریست یا سیاح) شخصی است که به کشور یا شهری غیر از محیط زیست عادی خود برای مدتی که کم تر از 24 ساعت و بیش از یک سال نباشد سفر کند و قصد او از سفر تفریح، استراحت، ورزش، دیدار اقوام و دوستان، کسب و کار، ماموریت، شرکت در سیمنار یا کنفرانس، معالجه، مطالعه، تحقیق یا فعالیت های مذهبی باشد (شایان و همکاران، 1388، ص.(95 گردشگری در دنیای قدیم فقط به گروه خاصی از افراد اختصاص داشت. مسافرت های ماجراجویان و یا سفر های علمی بعضی از افراد برای کشف سرزمین های ناشناخته و یا با انگیزه های
3
تجاری و مذهبی اشکال عمدهی گردشگری را تشکیل میداد. در کشور ایران در گذشته کلمهی سیاح به کسانی گفته میشد که با هدف و منظور خاصی دست به سفر میزدند؛ مانند ناصرخسرو که شرح مسافرتهای خود را در سفرنامهای گردآورده است.
گردشگری و توسعه محلی یک قلمرو
رشد گردشگری در خلال دهه های اخیر، به گونهای بوده که در مناطق مختلف دنیا به وضوح دیده شده است. فرآیند جهانیسازی به طور مشخص توسعه این بخش را تحتتاثیر قرار داده و مرزها را به عنوان یکی از مشکلات مهم برای آن از بین برده است.
حرکتهای جمعیت و منابع، عوامل دخیل در این تحول محسوب شده و اثبات می کنند گردشگری ظرفیت بالایی برای تاثیرگذاری داشته و میتواند طلایه دار توسعه اقتصادی و اجتماعی در قلمروهای مختلف باشد.
در چارچوب گفتمان های اشتغالزایی و سرمایه گذاری، نیز گردشگری می تواند ابزار مهمی برای توسعه ثروت باشد. فراتر از این، گردشگری تاثیرات مثبتی در تقویت ارزشهای بومی منطقه، اثبات ارزشهای فرهنگی محلی، گشودن جوامع محلی به روی تاثیرات خارجی و توسعه توان بالقوه یک قلمرو میگذارد که شایان توجه است. اما چگونه؟
ایجاد شرایط لازم برای فعالیت این منطقه به عنوان منطقه گردشگری فرآیند پیچیدهای است و مشکلات فراروی آن اغلب از به کمال رسیدن و ایدهآل شدنش جلوگیری میکند.
عملکرد صحیح یک منطقه هدف گردشگری، به طور مستقیم و انحصاری به تعداد گردشگرانی که از آن بازدید می کنند برنمیگردد، بلکه این عدد صرفا یک شاخص و دستاورد است و نباید مرجع قرار گیرد و یا به عنوان نقطهای برای آغاز تفسیر چرخه زندگی پیچیده یک منطقه گردشگری انتخاب شود.
از سوی دیگر، ایجاد یک منطقه هدف جدید درون جریان ها و شبکههای موجود در بازار، کار سادهای نیست و فروش چیزی که تازه آغاز به فعالیت کرده، مشکلات زیادی را به دنبال دارد.
از این رو، نهادهای اجرایی محلی، باید در جهت ارتقای وضعیت بافت اجتماعی اقتصادی فعالیت کنند، به نحوی که در سرمایه گذاران منطقه برای سرمایه گذاری در زیرساختهای مربوط به خدمات گردشگری مانند هتل، رستوران و ... انگیزه ایجاد کنند.
زیر بخشهای اقتصادی کمی وجود دارند که از چنین انعطاف پذیری و قابلیت انطباق با محیطی که در آن عمل می کنند، بهره مند باشند و این دلیل ارتباط مبحث گردشگری با موقعیتهای راهبردی برای توسعه محلی است، اما
4
گردشگری، ارتباط تنگاتنگی با سایر عوامل اقتصادی دارد و عوامل مختلف دست به دست هم میدهند تا کشوری، از مسیر گردشگری به موفقیتهای اقتصادی برسد.
-2-3 سابقه و جایگاه گردشگری در ایران
در ایران مقوله توریسم تاکنون جایگاه واقعی خود را نیافته است و علیرغم موقعیت مناسب و مساعد جغرافیایی - بین شرق و غرب و وجود بسیاری از مواهب طبیعی، فرهنگی و اسلامی و انواع جاذبههای قابل عرضه به بازارهای توریستی بین المللی درآمد ارزی ایران از این بابت بسیار ناچیز بوده و قابل توجه نمی باشد. سرزمین ایران با آثار تاریخی، هنری و میراثهای فر هنگی خود به طور قطع برای جهانگردان عهد قدیم مانند: (ابن حوقل، مقدسی، یاقوت حموی، ابن بطوته، ابودلف و ...) بهترین مقصد محسوب می شده است(رضوانی، 1386، ص.(189
کشور ایران با توجه به این که از اولین زادگاه های تمدن بشری محسوب می گردد و میراث های تاریخی آن زبان زد خاص و عام است، جایگاه واقعی گردشگری در آن هنوز دقیقاً مشخص نیست و ما از منبع عظیم ارزی که معمولاً با پای خود به کشور می آید، تا حدی زیادی بی بهره هستیم. براساس مطالعات انجام شده، درآمد حاصل از جذب یک جهانگرد خارجی با فروش 150 بشکه نفت برابری میکند و اگر این صنعت در کشور توسعه پیدا کند و تعداد فراوانی جهانگرد خارجی به ایران بیایند، درآمد حاصل از توریسم میتواند جایگزین بخش قابل توجهی از درآمد فروش نفت شود. پروفسور صحرائیان از جمله کسانی است که معتقد است: گردشگری از دهه ی 60 توسط
اقتصاددانان توسعه در ردیف صنعت قرار گرفت و به عنوان صنعت توریسم در سطح جهان مطرح شد و در میان کشورهای جهان همانگونه مورد توجه قرار دارد که در کشور ما نفت مورد توجه قرار گرفت. درحال حاضر بیش از 49 دردرصد منابع انرژی کشور مصر و 37 درصد منابع ترکیه از محل گردشگری تامین می شود. در حالی که در کشور ایران در همین حدود منابع نفتی را استخراج و صادر می کنند.
درآمد جهانگردی در سطح بین المللی 622 میلیارد دلار و هر جهانگرد از اروپا و آمریکا بین 500 تا 700 دلار هزینه می کند، در حالی که این رقم در ایران به کمتر از 500 دلار می رسد. آنچه برای کشور ایران خطر جدی محسوب می شود، موازنه منفی در جهانگردی است، چرا که در ازای هر یک میلیارد دلار درآمد جهانگردی که عاید کشور می شود، 4 میلیارد و 200 میلیون دلار توسط ایرانیان جهانگرد در خارج از کشور هزینه می شود. با آغاز قرن بیست و یکم دنیا وارد عصر طلایی جهانگردی شده است. سفر و توریسم که در حال حاضر بزرگترین صنعت جهان بعد از صنایع خودروسازی و نفت به شمار می رود، در سال های آتی گام های بلندتری به سمت پیشرفت برخواهد داشت، این مساله بویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته اهمیت بیشتری دارد، جایی که توریسم می تواند سهم چشمگیری
5
در توسعه اقتصادی، اجتماعی و کاهش فقر داشته باشد (نگارش، 1385،ص.(59 با یک برنامه مشخص و دقیق جهت شناساندن قابلیت ها، می توان این صنعت بدون دود را جایگزین نفت کرد متاسفانه طی سالهای گذشته، ایران جایگاه خود را در این صنعت پیدا نکرده است.
-4 پیشینه تاریخی پارس آباد مغان
شرایط جغرافیایی جلگه مغان و آران که دو رود بزرگ ارس و کر(کورا) از داخل این اراضی، مسیری طولانی را پیموده و به دریای خزر می پیوندند، از دیر باز موجب پیدایش حیات بشری بوده است. قوم رس، مغان (میک ها) و کاسپیان و آلبانی ها از ملل آسیانی نژادی بوده اند که قبل از ورود آریایی ها و ترکان در این نواحی استقرار داشته اند. قدیمی ترین تمدن شناخته شده جلگه مغان، مربوط به اصحاب رس است که در ساحل ارس (آراز) با ایجاد شهرهای بزرگ و پرداختن به کارهای کشاورزی، باغداری و دامپروری به عنوان یکی از تمدن های درخشان بر صفحه روزگار پدیدار شدهاند. قدیمی ترین تمدن شناخته شده دشت مغان، مربوط به اصحاب رس است که در ساحل رود ارس (آراز) با ایجاد شهرهای بزرگ و پرداختن به کارهای کشاورزی، باغداری و دامپروری به عنوان یکی از تمدن های درخشان بر صفحه روزگار پدیدار شدهاند. یکی از قبایل مستقر در کنار رود ارس در هزاره اول قبل از میلاد، قبیله میک بوده است که بعدها تبدیل به مغ، و مغان شده است (عزیززاده،1386،ص.(50
جلگه مغان، براساس داده های کتاب جغرافیای قدیم روزگاری آباد بود و رونق داشت. اما بعدها بر اثر حوادثی نا معلوم از میان رفت. نمونه بارز روستاهای کهن و تاریخی جلگه مغان، روستای پرجمعیت (( اولتان)) است که دارای سابقه تاریخی مهم است. گفته می شود در قدیم، این روستا دارای آبادیهایی بود که آن ها را به اسامی دوازده گانه ماههای سال از جمله آنها (فروردین، اردیبهشت و سایر ماههای سال)، می نامیدهاند ( سایت ایرانگردی گردشگری ، ایران تور).
در سال 1328 این منطقه که در آن پارس آباد قرار دارد به نام قوچ قشلاقی معروف بوده است. و عشایر مغان با ابتداییترین امکانات درآن زندگی می کردند. شغل آنها دامداری بوده و به عبارتی در این منطقه کشت صورت نمی گرفته است. در همین ایام مطالعاتی در منطقه انجام می گیرد و شرکت شیار با مقصد احیای کشاورزی و زمین های کشاورزی تاسیس می گردد. این شرکت در یوشان آباد که بعدها شاه آباد نامیده شد مستقر شدند. نام این منطقه نیز بعد از انقلاب به جعفرآباد تغییر یافت.
-5 جاذبه های طبیعی و تاریخی منطقه پارس آباد
6
مطالعات انجام شده گویای این مطلب است که عوامل و شرایط محیطی سهم برجسته ای در توسعه صنعت گردشگری ایفا می نمایند. آب و هوا، نمادهای طبیعی، تنوع ناهمواری ها، سواحل و کنارهای رود ارس، ابنیه های تاریخی(اولتان قلعه سی، تپه نادری و ...). مناطق بیابانی، جنگلهای کنار رود ارس، نهالستان کشت و صنعت و دامپروری مغان، آلاچیق و کومه صنایع دستی عشایر و زیبایی پوشش گیاهی از جمله جاذبه های طبیعی و تاریخی محسوب می شوند که با توجه به شرایط محیط طبیعی کشورها و سرزمین های مختلف بسیار متنوع هستند. هر یک از عوامل یادشده از جمله عواملی هستند که در توسعه گردشگری نقش بسزایی دارد و استفاده منطقی، مطلوب و بهینه از جاذبه های مذکور می تواند بر جذب گردشگران و ره آوردهای اقتصادیو نتیجتاً می تواند به توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشورمان منجر شود.
منطقه پارس آباد مغان جلگه اینسبتاً گسترده ای متشکل از آبرفت رسوبات رود ارس و سرزمین حاصلخیزی است. رود ارس از کوههای ترکیه شروع شده پس از عبور از منطقه، وارد دریای خزر می شود. این سـرزمین گرچـه طعـم تلخی های طبیعت (زلزله) و تاریخی (جنگ ها) را چشیده و زیر بار سختی ها و بی مهری های گذشتگان خمیده، اما استعدادهای نهفته در آن می رود که تلخی ها را جبران کند و شیرینی و حلاوت شکوفایی را به ارمغان بیاورد. منطقه پارساباد مغان دارای جاذبه های طبیعی و تاریخی فراوانی است که هنوز برای بسیاری از مردم کشورمان حتی بومیان استان گمنام و ناشناخته باقی مانده است. طبیعت استان اردبیل و منطقه پـارس آبـاد مغـان قابلیـت هـای زیـادی بـرای توسعه اکوتوریسم دارد و بدیهی است. اگر مسئولان بـه آنهـا عنایـت کننـد مـی توانـد در چهـار فصـل مـورد توجـه گردشگران قرار گیرد. مغان به لحاظ شرایط طبیعی و اکولوژیکی حاکم بر آن و نیز به لحاظ تنوع اقلیمـی اش از مساعدترین مناطق برای گردشگری محسوب می گردد چرا که بازدید کننده در یـک لحظـه مـی توانـد شـرایط آب و هوایی متفاوتی را مشاهده نماید. به بیان دیگر گستردگی حوضـه و وجـود اقـالیم متفـاوت باعـث شـده تـا منطقه در طول سال پذیرای گردشگران باشد. منطقه مغان بـه لحـاظ ویژگـی هـای جغرافیـایی و توپـوگرافی دارای پستی و بلندیهای طبیعی فراوان و چشم گیری است. از سوی دیگر آنچه که مغان را از سایر مناطق دیگـر کشـور متمایز و مستثنی می سازد وجود میراث فرهنگی و آثار تاریخی و باستانی بسیار بااهمیت در دل مراتع سرسـبز آن است مجری این عوامل که چشم اندازهای زیبای مغان را می¬سازند می توانـد بـه عنـوان عناصـر مهـم در جـذب گردشگر محسوب گردند.
گردشگری پایدار
7
گردشگری در مفهوم پایداری در برگیرنده پردازش معنایی خاص خـود اسـت.در ایـن میـان زایـش ایـن مفهـوم در ادبیات گردشگری حاصل تلاش در دستیابی به توسعه پایدار در تمامی زمینه های توسعه می باشد.بخصـوص بعـد از اجلاس زمین در سال 1992در ریودوژانیرو که دولت ها را به سمت توسعهای سوق داد کـه حـداقل زیـان ولطمـه را برمحیط زیست وارد سازد ؛ توافقات حاصله در دستور کار جلسه )21یعنی برنامههای مربوط بـه قـرن بیسـت ویکـم) قرار گرفت. این دستور جلسه در واقع شامل مجموعهای از طرح ها عملی مفصل بود که نقش هر کشـور در رسـیدن به توسعه پایدار بیان می نمود.از این رو بر مبنای دستور جلسه 21، از سوی سازمان های بـین المللـی گردشـگری در سطح جهان » دستور جلسه 21برای گردشگری « منتشر شد.که در آن نیاز به رسمیت شناختن نقش گردشگری را در فرایند توسعه مناسب گوشزد می کرد و ضرورت طرح عملی برای سازمان های گردشگری را در راستای بـه فعلیـت در آوردن اصول گردشگری پایدار را پیش می کشید(لومسدن،375،.(1380به دنبال این روند اولین کنفرانس جهانی گردشگری پایدار در سال 1995 در مادرید برگـزار شـد. برخـی از نکـات مطـرح شـده در ایـن کنفـرانس پیرامـون گردشگری پایدار عبارت بودند از (کاظمی ،129،:(1380
توسعه گردشگری باید براساس معیارهای پایداری باشد.بدین معنا که مسایل اکولوژیکی در بلنـد مـدت ، مسـایل اقتصادی وتعهدات لازم نسبت به جنبه های اجتماعی و اخلاقی باید رعایت شود.
ماهیت پایداری گردشگری مستلزم محیط های طبیعی ، فرهنگی وانسانی است.
گردشگری باید جنبه های فرهنگی ، ارزشی وعناصر سنتی جوامع محلی را مد نظر داشت باشد.
بطور کلی این تلاش ها نشان ازآن دارد که گردشگری بتواند در پردازش توسعه پایـدار راهکـاری عملـی را شـکل دهد.از این رو هدف اصلی در بسط معنایی گردشگری پایدار پیرامون ارائه روش های منطقی در بهره گیری از منابع طبیعی و انسانی و ممانعت از به کارگیری غیر علمی این منابع می باشـد. توسـعه پایـدار گردشـگری دارای دو جنبـه حفاظت از محیط زیست ومنابع ومیراث فرهنگی جوامع است. از این روگردشگری پایدار باید با سیاست مشخص و مدونی به اجرا در آید تا بتواند حرکت امید بخشی را در توسعه همه جانبه فضاهای جغرافیایی تضمین کند(منصوری ،37،.(1381گردشگری پایدار برای کارایی بالاتر در این زمینه دارای اصولی می باشد که هماهنگ کننده اهـداف و راهکارهای عملی می باشد.اصول گردشگری پایدار را می توان به شرح زیر بیان نمود(لومسدن ،378،:(1380
.1 استفاده از ماهیت پایدارگونه منابع :حفظ و استفاده از منابع(طبیعی ، اجتماعی و فرهنگی)بسیار حائز اهمیت است وبه معنای تجارت دراز مدت می باشد.
8
