بخشی از مقاله
چکیده:
شهرستان پارس آباد مغان به مانند سایر مناطق مرزي ایران به دلیل دور افتادگی از شهرهاي بزرگ بیش از هر نقطه دیگر مورد غفلت واقع شده است. وجود اختلافات مرزي با کشورهاي مجاور و عدم امنیت این مناطق، گسترش فعالیت هاي سود آور غیر قانونی و عدم تمایل به سرمایه گذاري در بخش هاي مولد از یکسو و جدایی گزینی فرهنگی در بعضی مناطق به دلیل وجود اقلیت هاي قومی و مذهبی در آنها، باعث عقب ماندن و محرومیت این مناطق از روند توسعه کشور گردیده است. این شهرستان بعنوان قطب کشاورزي و دامپروي شمال غرب کشور و به دلیل داشتن خاك حاصلخیز کشاورزي، موقعیت جغرافیایی مناسب، قرارگیري در کنار رود ارس، مرز بین ایران و جمهوري آذربایجان، قابلیت تبدیل شدن به منطقه آزاد تجاري را دارد و می تواند بخشی از مشکلات اقتصادي منطقه و کشور را برطرف کند. هدف این تحقیق امکان سنجی توسعه شهرستان پارس آباد مغان به عنوان منطقه آزاد تجاري بود. این تحقیق به لحاظ هدف کاربردي و به لحاظ ماهیت و روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است. براي گردآوري اطلاعات از دو روش اسنادي و میدانی استفاده شده است. در روش میدانی پرسشنامه در قالب مدل SWOT ابزار گرداوري اطلاعات بود. پرسشنامه در اختیار 30 نفر از صاحبنظران و اساتید دانشگاه هاي شهرستان پارس آباد مغان قرار گرفت.
امکان سنجی شهرستان پارس آباد مغان با استفاده از تکنیک SWOT در چهار مرحله مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج یافته ها نشان می دهد که کل امتیاز وزن دار در جدول ماتریس عوامل داخلی 2/55 و در جدول ماتریس عوامل خارجی 2/76 است که اعداد حاصله بیشتر از 2/5 بوده، در واقع قوت ها بر ضعف ها و فرصت ها بر تهدیدها غلبه دارند. در نهایت نوع استراتژي حاصل شده، استراتژي تهاجمی بود. در پایان پیشنهاداتی براي توسعه منطقه ارایه شده است.
واژه هاي کلیدي: توسعه، توسعه منطقه اي، مناطق آزاد تجاري، SWOT، پارس آباد مغان
1 - استادیارگروه جغرافیا و برنامه ریزي شهري دانشگاه تبریز، نویسنده مسئول f-jafari@tabrizu.ac.ir
2 - کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزي شهري
-1-1 مقدمه
-2-1 طرح مساله
پیگیري توسعه پایدار در برنامه ریزي هاي محیطی و حفظ منابع طبیعی و انسانی نوعی خاص از روش شناسی را طلب می کند تا بتوان با استفاده از یک دیدگاه نظام یافته و در نظر گرفتن مجموعه عوامل گوناگون به تصمیم گیري در سطوح خرد و کلان پرداخت (احدنژاد روشتی و همکاران، .(1391 توسعه پایدار، پدیده اي با ابعاد گسترده و پیچیده است که در رشد و تکوین شهرها تأثیر گذار بوده، عوامل اقتصادي، اجتماعی، زیست ‐محیطی و اکولوژیک را مورد توجه قرار می دهد. آنچه امروزه مهم است، آگاهی از نقاط قوت و ضعف ابعاد اجتماعی، اقتصادي، زیست-محیطی و اکولوژیک توسعه است، که می تواند عاملی مهم در جهت رفع مشکلات و نارسایی هاي موجود براي نیل به رفاه اقتصادي و سلامتی اجتماعی و دستیابی به توسعه پایدار و در نهایت به عدالت اجتماعی باشد (نسترن و همکاران،
.(1389 همزمان با برنامه سوم توسعه قبل از انقلاب و انتخاب صنعت به عنوان الگوي توسعه، ایجاد قطب هاي رشد، به عنوان راهبردي براي توسعه مطرح شد که پیامد آن به وجود آمدن یک قطب بزرگ اقتصادي و سیاسی در تهران و تمرکز شدید سرمایه و نیروي انسانی در آن بود. به تبع این امر در بیشتر استان هاي کشور نیز نوعی عدم تعادل بین مرکز و سایر شهرستان هاي استان و به طور کلی بین شهر و روستا پدید آمد که حاصل آن مهاجرت هاي گسترده از روستاها و شهرهاي کوچک به شهرهاي بزرگ بود (احمدي و دادجو، .(1391 در این میان مناطق مرزي ایران به دلیل دور افتادگی از شهرهاي بزرگ بیش از هر نقطه دیگر مورد غفلت واقع شدند. وجود اختلافات مرزي با کشورهاي مجاور و عدم امنیت این مناطق، گسترش فعالیت هاي سود آور غیر قانونی و عدم تمایل به سرمایه گذاري در بخش هاي مولد از یکسو و جدایی گزینی فرهنگی در بعضی مناطق به دلیل وجود اقلیت هاي قومی و مذهبی در آنها، باعث عقب ماندن و محرومیت این مناطق از روند توسعه کشور گردید. آنچه ما آن را محرومیت مینامیم، در حقیقت عدم استفاده مناسب از ظرفیت مناطق مختلف است. محرومیت مناطق به این دلیل نیست که آن مناطق ضعیف هستند، بلکه آن مناطق فرصت شکوفایی نداشتهاند. به دلایل متعدد مدیریتی، اجتماعی و سیاسی نتوانسته ایم از امکانات موجود در منطقه به صورت مطلوب استفاده کنیم. به طور کلی شهرستان پارس آباد مغان نیز به مانند سایر نقاط مرزي کشور به دلیل عدم فرصت شکوفایی، مشکلات اقتصادي و اجتماعی مانند بیکاري، مهاجرت به شهرهاي بزرگ در این منطقه بوجود آمده است. در اکثر کشورهاي توسعه یافته از توانمندي هاي نقاط مرزي به بهترین شکل در قالب مناطق آزاد تجاري-صنعتی استفاده می شود تا ضمن کمک به اقتصاد کشور به اقتصاد منطقه نیز کمک نماید.
اقتصاد تک محصولی ایران در حال حاضر با کمبود سرمایه و ارز، عقب افتادگی نسبی دانش فنی و فناوري، صادرات کم و کارایی اندك مواجه است اما با حمایت از مناطق آزاد تجاري می توان بخشی از کاستی هاي اقتصاد کشور به ویژه در زمینه صادرات و ارز را مرتفع ساخت و فضایی مناسب در کشور براي همسویی اقتصاد ملی با اقتصاد جهانی بوجود آورد. مقاله حاضر سعی دارد تا به توانمندي هاي منطقه مرزي پارس آباد مغان که داراي موقعیت ویژه، خاك حاصلخیز، شرایط جوي مناسب، قرارگیري در کنار رود ارس، مسیر ارتباطی بین المللی بین ایران و جمهوري
2
آذربایجان، با رویکرد منطقه آزاد تجاري با استفاده از مدل SWOT بپردازد تا نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدهاي این منطقه مشخص شود تا در نهایت راهکارهاي براي توسعه پایدار شهرستان پارس آباد مغان در قالب منطقه آزاد تجاري ارایه شود.
-3-1 اهمیت و ضرورت
علی رغم وجود موانع و محدودیت هاي بسیار، فعالیت مناطق بصورت مناطق آزاد تجاري، بسیاري از کشورهاي جهان، این فعالیت را بعنوان بهترین مدل براي توسعه اقتصادي بویژه در مناطق مرزي انتخاب کرده اند. وجود فرصت ها و منابع عظیم در هر منطقه می تواندِآینده اي روشن را نوید دهد. اما وجود منابع و فرصت در این زمینه کافی نیست بلکه لازم است با استفاده از روش هاي علمی و کارآمد به برنامه ریزي براي استفاده درست از منابع و فرصت ها پرداخت. طی دو سال اخیر بحث تبدیل شدن منطقه مرزي دشت مغان به منطقه ي آزاد تجاري مطرح شده است که در چند سال آینده به منطقه آزاد تجاري ارس می پیوندد. شهرستان پارس آباد مغان به علت داشتن جاذبه هایی مانند خاك حاصلخیز، شرایط جوي مناسب، قرارگیري در کنار رود ارس، محور ترانزیتی جمهوري آذربایجان-ایران، قابلیت تبدیل شدن به منطقه آزاد تجاري را دارد. از سوي دیگر این شهرستان با مشکل بیکاري و مهاجرت، عدم توسعه صنایع، عدم صادرات محصولات کشاورزي به طور مستقیم و... روبرو است که می توان از منطقه آزاد تجاري به عنوان یکی از راهبردهاي حل این معضلات و کمک به توسعه اقتصاد منطقه و ملی استفاده کرد.
-4-1 اهداف پژوهش
هدف کلی این پژوهش امکان سنجی توسعه شهرستان پارس آباد مغان به عنوان منطقه آزاد تجاري با استفاده از مدل
SWOT است تا ضمن مشخص شدن نقاط قوت و ضعف درونی، فرصت و تهدیدهاي بیرونی منطقه، برنامه راهبردي مناسب براي توسعه این منطقه ارایه شود.
-5-1 پیشینه پژوهش
متاسفانه در کشور ما تحقیقات زیادي در مورد مناطق مرزي صورت نگرفته است. اما برخی از این تحقیقات عبارتند از:
در مقاله اي تحت عنوان توسعه پایدار مناطق مرزي؛ راهبرد اساسی حفظ امنیت مرزها که توسط حسن احمدي و روزبه دادجو (1391) انجام شده، نتایج تحقیق بیانگر آن است که تغییرات شاخص هاي اجتماعی به دلیل مرزي بودن منطقه طی ده سال اخیر در جهت تحقق توسعه پایدار نبوده است. همچنین با تحلیل ساختار فضایی منطقه مشخص می شود که امکانات در منطقه مطابق الگوي مناسب توزیع نشده است.
نتایج مطالعه ي میثم موسایی و جمال عزیزیانی فر تحت عنوان توجیه اقتصادي ایجاد منطقه آزاد تجاري- در استان کردستان (1387)، بیانگر آن است که استان کردستان با توجه به پتانسیل ها و مزیت هاي فراوان خود می تواند به عنوان یکی از گزینه هاي مناسب ایجاد منطقه آزاد تجاري نقش قابل ملاحظه و موثري به منظور حضور موفقیت آمیز کشور در عرصه تجارت جهانی و کمک به توسعه صنعتی کشور ایفا نماید.
3
نتایج مطالعه محمدباقر قالیباف و مهرداد کرمی تحت عنوان توسعه منطقه اي در نواحی مرزي شمال غرب ایران: نمونه موردي منطقه آزاد تجاري-صنعتی ارس (1390)، بیانگر آن است که منطقه آزاد تجاري-صنعتی ارس با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک، همسایگی با کشورهاي C.I.S (کشورهاي مستقل منافع المشترك)، قرارگیري در کریدورهاي بین المللی حمل و نقل و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، نزدیکی به ترکیه بعنوان دروازه اروپا، وجود رودخانه ارس، مستعد توسعه همه جانبه منطقه اي است.
نتایج مطالعه حسن افراخته با عنوان مشکلات توسعه منطقه اي و شهرهاي مرزي: مطالعه موردي: زاهدان، ایران The
problems of regional development and border cities: A case study of zahedan, Iran (2006) بیانگر آن است که دلایل مهم عدم توسعه یافتگی زاهدان عبارتند از: جدایی مراکز جمعیتی از مرکز اجتماعی
æ اقتصادي، فرهنگی، مذهبی و اخلاقی در دو سوي مرز، تفاوت سطح توسعه یافتگی مناطق مرزي و امکانات مهاجرتی
æ پتانسیل ها براي تجارت بین مرزي.
-6-1 سوالات تحقیق
- مهمترین عوامل درونی و بیرونی موثر بر توسعه شهرستان پارس آباد مغان به عنوان منطقه آزاد تجاري جیست؟
- چه راهبردهایی را می توان جهت توسعه و رفع محدودیت هاي شهرستان پارس اباد مغان بعنوان منطقه آزاد تجاري تدوین کرد؟
-7-1 فرضیات تحقیق
- در محیط درونی نقاط قوت بر نقاط ضعف و در محیط بیرونی نقاط فرصت بر تهدیدها برتري دارند.
- نوع استراتژي براي توسعه شهرستان پارس آباد مغان بعنوان منطقه آزاد تجاري استراتژي تهاجمی می باشد.
-8-1 روش تحقیق
این پژوهش به لحاظ روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی و به لحاظ ماهیت تحقیق، کاربردي است. براي جمع آوري اطلاعات و داده هاي مورد نیاز از بررسی اسنادي و میدانی استفاده شده است. جامعه آماري تحقیق صاحبنظران و اساتید دانشگاه هاي شهرستان پارس آباد مغان بود که به روش دلفی به تعداد 30 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد. براي شناسایی عوامل درونی و بیرونی شهرستان پارس آباد مغان پرسشنامه اي در قالب مدلSWOT طراحی شد.
-1-8-1 مدل SWOT
حروف اول چهار کلمه انگلیسی (Strength) معادل قوت، (Weakness) معادل ضعف، (Opportunity) معادل فرصت و (Threat) معادل تهدید است .(Humphrey: 2005) این تکنیک براي اولین بار توسط Albert Humphrey در دهه 1960 میلادي در پروژهاي پژوهشی در دانشگاه استانفورد با استفاده از اطلاعات به دست آمده از 500 کمپانی ارائه شد.((Arslan and Er, 2008 ; Saaty, 1987 این مدل می تواند براي یک منطقه
جغرافیایی خاصی و یا موضوع و مسئله اي که در واقع به نوعی با آن درگیر هستیم، طراحی شود و در واقع کار اصلی آن تعیین راهبرد براي بهبود کارایی یا وضعیت می باشد. این مدل از دو عامل تشکیل می شود که عبارتند از:
4
عوامل درونی: عواملی هستند که در درون خود سیستم یا منطقه وجود دارند و در تعیین وضعیت منطقه موثر می باشند. در مدل SWOT، عوامل درونی شامل نقاط قوت و نقاط ضعف یک سیستم یا سازمان یا منطقه می باشند.
شناسایی نقاط قوت، راه تقویت سیستم را آشکار کرده و در کنار آن، شناسایی نقاط ضعف، باعث می شود که از این نقاط ضعف به نفع نقاط قوت استفاده کرد.
عوامل بیرونی: آنهایی هسنتند که از کنترل منطقه خارج بوده و از بیرون بر سیستم اثر می گذارند. به نوعی مرتبط به فرایندهایی است که در خارج از محدوده آن منطقه به وقوع می پیوندد. عوامل بیرونی شامل فرصت ها و تهدیدها می باشند. یعنی چه عواملی از بیرون به عنوان یک فرصت تلقی می شوند که می توانند در جهت پیشرفت یک منطقه موثر باشند و از طرفی چه عواملی یک تهدید محسوب شده که براي منطقه خطرساز است که باید از آن دوري کرد و آن را به فرصت تبدیل کرد. معیار سنجش و درجه بندي براي هریک از عوامل به این صورت است که براي هر عامل، دامنه اي که ازکاملاً( موافقم) تاکاملاً( مخالفم) درجه بندي شده سپس در ستون وزن، با توجه به میزان اهمیت هر عامل و مقایسه ي عوامل با یکدیگر، ضریب اهمیتی بین صفر الی یک (0-1) به آن عوامل داده می شود. مجموع این ضرایب هم در عوامل داخلی و هم در عوامل خارجی نباید بیش از یک باشد. در ستون رتبه با توجه به کلیدي یا عادي بودن قوتها، ضعفها، فرصتها و تهدیدها به ترتیب رتبه 3 یا 4 به قوتها و فرصتها و رتبه 1 یا 2 به ضعفها و تهدیدها اختصاص می یابد. تخصیص رتبه بندي به این صورت است که اگر قوت یا فرصت یک مورد عالی باشد، رتبه 4 و چنان چه معمولی باشد، رتبه 3 به عامل مورد نظر داده می شود، و اگر ضعف یا تهدید یک مورد معمولی باشد رتبه 2، و چنانچه بحرانی باشد رتبه 1 به عامل مورد نظر داده می شود(صرافی و همکاران،.(1387 در نهایت براساس امتیاز وزنی کسب شده ي هریک از عوامل، نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصتها و تهدیدها اولویت بندي می شوند. چنان چه امتیاز نهایی در عوامل داخلی بیش از 2/5 باشد، بدین معنی است که طبق پیش بینی هاي به عمل آمده قوتها بر ضعفها غلبه دارند، و چنان چه امتیاز نهایی در عوامل خارجی بیش از 2/5 باشد، فرصتها بر تهدیدها غلبه خواهند داشت، و اگر این امتیازها کمتر از 2/5 باشند، نشان دهندة غلبه ضعفها بر قوتها و تهدیدها بر فرصتها خواهند بود (اعرابی، .(1387 سپس با استفاده از این عوامل، در چهار بخش، راهبردهاي مختلف و متنوع تعیین می شود راهبردهاي تعیین شده براي یک سیستم می تواند چهار جهت مختلف داشته باشد:
- راهبردها، تهاجمی باشد (SO)
- راهبردها، تنوع باشد (ST)
- راهبردها، تدافعی باشد (WT)
- راهبردها، محافظه کارانه باشد. (WO)
در جدول (1) نحوه تشکیل استراتژي ها مشخص شده است.
جدول :1 ماتریس SWOT و نحوه تشکیل استراتژي ها
ماتریس SWOT نقاط قوت نقاط ضعف
S W
5
فرصت استراتژي ها استراتژي ها
O SO WO
تهدیدها استراتژي ها استراتژي ها
ST WT
(منبع: کرمی و شریفی، (1391
-9-1 متغیرها
ویژگی هایی که پژوهشگران آنها را مشاهده و اندازه گیري می کنند متغیر نامیده می شود. واژه متغیر به ویژگی هایی اطلاق می شود که می تواند بیش از یک ارزش به آنها اختصاص داد (دلاور، .(1382 متغیرهاي مستقل در این تحقیق عبارتند از: عوامل درونی و بیرونی و متغیر وابسته در این تحقیق عبارتند از توسعه شهرستان پارس آباد مغان به عنوان منطقه آزاد تجاري است.
-10-1 محدوده و قلمرو پژوهش
شهرستان پارسآباد در قسمت شمالی جلگه مغان قرار گرفته و با مساحت 1554 کیلومترمربع، شمالیترین شهرستان استان اردبیل میباشد که از لحاظ موقعیت ریاضی بین 39درجه و20دقیقه تا 39درجه و42دقیقه عرض شمالی و47درجه و30دقیقه تا 48درجه و10دقیقه طول شرقی از نصف النهارگرینویچ واقع شده و از سطح دریا بطور متوسط
45 متر ارتفاع دارد. این شهرستان از شمال به رودخانه ارس و جمهوري آذربایجان، از غرب به شهرستان کلیبر در استان آذربایجان شرقی، ازشرق به جمهوري آذربایجان و از جنوب و جنوب غربی به شهرستان هاي بیله سوار و گرمی محدود میگردد. شکل (1) موقعیت محدوده و قلمرو پژوهش را نشان می دهد.
