بخشی از مقاله
References - Aminzadeh, Behnaz, (2000), the Role of Land in Sustainable Urban Development, Collection of Land in Urban Development conference papers, Center for Architectural
and Urban Studies and Research, Tehran. - Bontayan, N.C., and Bishop, I.D., 1998, Linking Objective and Subjective Modeling for Land Use Decision Making. Landscape and Urban Planning. Vol. 43, No. 1-3, pp. 35-
48.
1391 ناتسبات ،مهدزیس هرامش ،مراهچ لاس ،ياهقطنم و يرهش ياهشهوژپ و تاعلاطم هلجم 94
Supervisor: Dr. H.Shakouei, Faculty of
Humanities, Tarbiat Modares University.
- National Center of Land Use Planning, (2006), Provincial Program Studies Guide, Management and Planning Organization, Vol. I, Second Edition.
- Noori, Hedayatollah, (2000), Spatial Analysis in Agricultural Geography, Journal of Geographical Research, Vol. 39, pp. 1-10.
- Orartu, Consulting Engineers, (1991), Strategic Studies of Sahand New Town, Vol. VIII: Physical Development Patterns, the Ministry of Housing and Urban Development, New Towns of Iran Organization.
- Qodsipour, Hasan, (2007), Analytic Hierarchy Process, Amirkabir University of Technology, Tehran.
- Rahnamai, Mohammad Taghi, (1991), Environmental Capacities of Iran, Center for Architectural and Urban Studies and Research, Tehran.
- S.A.P (Sabz Andish Payesh), Consulting Engineers, (2008), Review of Sahand New Town Comprehensive Plan, Volume I, the Ministry of Housing and Urban Development, New Towns of Iran Organization, Sahand New Town Organization.
- Sharestan, Consulting Engineers, (2005), Sahand New Town Detailed Plan and Land Development Plan Studies, the Ministry of Housing and Urban Development, New Towns of Iran Organization, Sahand New Town Organization.
مقدمه
-1-1 طرح مسأله
در دهههاي اخیر ایجاد شـهرهاي جدیـد در ایـران به عنوان راهکاري براي کنترل رشد شهرهاي بزرگ و محرکی براي توسـعه، گسترشـی روزافـزون بـه خـود گرفته است. بدین ترتیب که طـی ایـن سـالهـا اکثـر شهرهاي کشورمان و به ویژه کـلانشـهرها، هـر کـدام بنابر مقتضیات مکانی و زمانی خود اقدام به ایجاد شهر یا شهرهاي جدیـدي در فواصـل دور و نزدیـک خـود نمودهاند. یکی از مهمتـرین عـواملی کـه در رابطـه بـا نحوه میزان موفقیت و جذب جمعیت در ایـن شـهرها مطرح میگردد، چگـونگی مکـانیـابی و توسـعه ایـن شهرها در طول زمان است.
آدمی در طول زمان اثراتی را بر سـرزمین بـه خـاطر اعمال مدیریتها و مداخلات درست یـا نادرسـت وارد مینماید. بدین ترتیب با مداخلههاي محاسبه نشـده و بیاسـاس خـود ضـررهاي غیـر قابـل جبرانـی را بـر سرزمین وارد مینمایـد. بـه همـین خـاطر و بـه دلیـل توانهاي بالفعل انسان، توان اکولـوژیکی در چگـونگی مکانیابی و نیز توسعه آینده سرزمین اهمیتی دوچندان مییابد.
-2-1 اهمیت و ضرورت پژوهش
امروزه مناطق طبیعی و روستایی در حاشیه شـهرها به عنوان ماده خام توسعه شهري مـورد اسـتفاده قـرار مـیگیرنـد(.(Hough, 1990: 30 جـایی کـه توسـعه نااندیشده کاربريها باعث تحلیل زمینهاي مرغوب و
از بین رفتن اکوسیستمهاي حساس میگردد و محـیط طبیعی و مصنوعی را دچـار بحـران مـیسـازد. بـراي کنترل و هدایت چنین توسـعههـایی مشـخص نمـودن جهات مطلوب توسـعه، مکـانهـاي صـحیح زمـین و اعمال سیاستهاي حفاظت طبیعی در راستاي اهـداف اجتمـاعی و اقتصـادي، نیـاز بـه برنامـهریـزي توسـعه زمینهاي شهري دارد (امین زاده، .(94 :1379
به بیانی دیگر توسعه مناسب شـهري نیـز هنگـامی محقق میشود که از سرزمین به تناسب قابلیتهاي آن استفاده گردد. بر ایـن اسـاس شناسـایی پتانسـیلهـاي سـرزمین پـیش از اسـتقرار بـر روي آن و بارگـذاري کاربريها و فعالیتهاي شـهري بسـیار حـائز اهمیـت اســت. در غیــر ایــن صــورت توســعه شــهرها و سکونتگاهها به گونـهاي صـورت خواهـد گرفـت کـه محدودیتهاي طبیعی و اکولوژیکی مـانع از اسـتمرار فعالیتها شده عملاًو بسیاري از سرمایهگـذاريهـاي انجام شده به هدر خواهد رفت.
بدین ترتیب میبایست قبل از هر گونه مداخلـه در اراضی، توان اکولوژیکی آن سرزمین به منظور توسـعه مورد نظر ارزیابی گردد تا بر اساس این توان و بـا مـد نظر قرار دادن نیازهاي اقتصادي و اجتماعی، به توسعه مناسب شهرها پرداخت.
-3-1 اهداف پژوهش
مسأله اساسـی در ارزیـابی تـوان اکولوژیـک شـهر جدید سـهند، کـاربرد معیارهـاي زیسـت محیطـی در توسعه شـهري آن، بـراي دسـتیابی بـه توسـعه پایـدار
بررسی روند توسعه فیزیکی شهر جدید سهند و تعیین محدوده هاي مناسب به منظور توسعه آتی آن 83
شهري است. در واقع می توان گفـت هـدف اصـلی از این مطالعه، تعیین بهترین مکان مناسب بـراي توسـعه شهري شهر جدید سهند است که کمترین اثرات سـوء را در حال حاضر و در بلندمدت به دنبال داشته باشد.
از جمله مهمترین اهداف پژوهش حاضر عبارتند از:
- ایجـاد زمینـه لازم بـراي مکـانیـابی و طراحـی فعالیــتهــا براســاس واقعیــتهــاي جغرافیــایی و استعدادهاي توسعهپذیري منطقه؛
- تحرك بخشیدن به نظام برنامـهریـزي شـهري و منطقهاي؛
- شناخت و حفظ اراضی با قابلیت بـالاي زیسـت محیطی.
-4-1 روش تحقیق
روش تحقیق در ایـن پـژوهش از نـوع "توصـیفی-
تحلیلـی" اسـت و بـراي جمـعآوري دادههـا از ابـزار کتابخانهاي و مطالعـات و مشـاهدات میـدانی اسـتفاده شده است. اطلاعات مورد نیاز نیز از مرکز آمار ایـران، شرکت عمران شهر جدیـد سـهند، سـازمان مسـکن و شهرسازي استان آذربایجان شرقی، سازمان هواشناسی اســتان آذربایجـان شـرقی، ســازمان زمـینشناســی و اکتشافات معدنی ایران، مؤسسه تحقیقات آب و خـاك
و اداره کل حفاظت محیط زیسـت آذربایجـان شـرقی جمعآوري شده است.
-5-1 محدوده و قلمرو پژوهش
شهر جدیـد سـهند از شـهرهاي تـازه تأسـیس در استان آذربایجان شرقی است کـهتقریبـاً در حـدود دو دهه پیش به منظور کنترل رشـد بـیش از انـدازه شـهر تبریز و پاسخگویی به سرریز جمعیـت ایـن شـهر، در فاصله 20 کیلومتري تبریز احداث گردید. شهر جدید سـهند در سـال 1368 از سـوي وزارت مسـکن و شهرسازي و با استفاده از قانون تأسیس شهرهاي جدید در تابعیت بخش مرکـزي شهرسـتان اسـکو در اسـتان آذربایجان شرقی تاسیس گردید.
اراضی اختصاص یافته به این شهر حـدود 12650
هکتار است که در دامنه کوه سهند واقع شده است. اما تا به امروز تنها 1050 هکتار از آن ساخته شده اسـت.
این شهر با مختصات طولهاي جغرافیایی بـینَ3ْ-46
و َ15ْ-46 و عـرضهـاي جغرافیـایی بــین َ53ْ-37 و
َ59ْ-37 در 20 کیلـومتري جنـوب غربـی تبریـز و در مجاورت جـاده تبریـز- مراغـه و بـر روي ارتفاعـات مجـاور دشـت خسروشـهر و دره اسـکو واقـع اسـت
(ساپ، 1387، .(14
48 مجله مطالعات و پژوهشهاي شهري و منطقهاي، سال چهارم، شماره سیزدهم، تابستان 1391
شکل -1 نقشه موقعیت شهر جدید سهند، مأخذ: ساپ، 14 :1387
-2 مفاهیم، دیدگاهها و مبانی نظري
شهر جدید: با مطالعه منابع مختلف موجود در رابطه با مباحث مرتبط با شهرهاي جدید، مشخص مـیشـود که به طور کلی، مفهوم شهر جدیـد در نقـاط مختلـف جهان بـه اشـکال گونـاگونی مطـرح گشـته و معـانی متعددي را داراست.
شهرهاي جدید در نظامهـاي اجتمـاعی- اقتصـادي جهان و با توجه به تحولات نظریهاي بسـیار دگرگـون شدهاند. هنوز تعریف جامعی براي شهرهاي جدید ارائه نشده است، اما مـیتـوان تعـاریف زیـر را بـراي آنهـا پذیرفت (زیاري، :(5 :1378
- اجتماعهاي برنامهریزي شدهاي که در پاسخ به اهداف از پیش تعیین شده ایجاد میشوند.
- ایجاد شهر جدیـد عملـی ارادي اسـت کـه فرض را بر وجود یـک منبـع قـدرت یـا سـازمانی
میگذارد که تأمینکننده مکان و منابع براي توسـعه شهر و اعمال کنترل مداوم بر آن است تـا شـهر بـه اندازه مطلوبی برسد.
- شهر جدید اجتماعی خوداتکا با جمعیت و مساحت مشخص، فاصـلهاي معـین از شـهر مـادر، برنامهریزي از پیش تعیـین شـده، اهـداف معـین و همچنین برخوردار از تمام تسهیلات لازم براي یک محیط مستقل است.
اساساً از یک دیدگاه میتوان گفـت کـه شـهرهاي جدید در تمام ادوار از دوران باستان وجود داشتهاند و تعداد آنهـا طـی دورههـاي رشـد شـدید شـهري یـا بازسازي، به دنبال جنگها یا در کشـورهاي مسـتعمره زیاد بوده است. با این همه تنها در آغاز قرن بیسـتم و نخست در بریتانیاست کـه "شـهر جدیـد" بـه مفهـوم امروزي آن زاده میشود (مصطفی پور، .(17 :1384
بررسی روند توسعه فیزیکی شهر جدید سهند و تعیین محدوده هاي مناسب به منظور توسعه آتی آن 85
توان محیطی: توانهاي محیطی، مجموعه داده هـاي محیطی هستند که در بهرهوري هاي اقتصادي انسـان از محیط مؤثر بوده و در راستاي فعالیـتهـاي اقتصـادي انسان در محیط، کاربري داشته باشـند (نـوري، :1379 .(1 بنابراین، توانمنديهاي محیط طبیعی و انسانی، هم شامل توان وضع موجود و هم شامل توانهـاي نهفتـه منطقه است، که این توانهاي نهفتـه وسـعتی گسـترده دارد که با شناخت و ارزیابی دقیق آن به راحتی مـی تـوان تصویر توسعه آینده را نمایان سـاخت (حسـینی ابـري،
.(18 :1379
ارزیـابی تـوان اکولـوژیکی: ارزیـابی تـوان محـیط زیست (چه توان اکولـوژیکی، چـه تـوان اقتصـادي و اجتماعی آن) عبارت از برآورد استفاده ممکن انسان از سرزمین بـراي کـاربري هـاي کشـاورزي، مرتعـداري، جنگلــداري، پارکـداري (حفاظـت، تورسـیم)، آبـزي پـروري، امـور نظـامی و مهندسـی و توسـعه شـهري، صــنعتی و روســتایی در چــارچوب اســتفادههــاي کشــاورزي، صــنعت، خــدمات و بازرگــانی اســت
(مخدوم، .(25 :1384 بنابراین، میتوان توان اکولوژیک را تــوان بــالقوه ســرزمین در رابطـه بــا قابلیـتهـاي اکولوژیکی آن براي توسعه دانست.
-3 تحلیل یافتهها
-1-3 مراحل توسعه فیزیکی شهر جدیـد سـهند از
ابتدا تا به امروز
با توجه به مطالعات انجـام شـده بـر روي عـوارض، خطالقعرها، حوزه هاي آبریز حوزه سهند در مطالعـات راهبـردي صـورت گرفتـه توسـط مهندسـین مشـاور اورارتـو، توسـعه کـلان شـهر نخسـت در دو مرحلـه پیشنهاد گردید. الگوي توسعه شهر ابتدا 7745 هکتـار
و سـپس 4905 هکتـار از اراضـی 12650 هکتـاري و اراضی وابسته را در اختیار شهر قرار میداد (اورارتـو،
.(176 :1370
در برآوردهاي بعدي مشخص گردید که در قالـب اراضـی مـورد نظـر در مرحلـه اول توسـعه کـلان در مجموع از 7745 هکتار زمین واقـع در ایـن بخـش از صفه 2720 هکتار را اراضی داراي اولویـت سـاخت و ساز، 2330 هکتار اراضی ذخیره، 1920 هکتار را بستر خط القعرها و شیب هاي تند واقع در حـد فاصـل بـین نوارها، 425 هکتـار را جزیـره میـانی و بـالاخره 350
هکتار را اراضـی وابسـته بـه شـهر تشـکیل مـیدهنـد
(اورارتو، .(187 :1370
مدت زمانی پس از تهیه طـرح جـامع سـهند و در دوران بررسی و تصویب طرح، با توجـه بـه تغییـرات پــیش آمــده در دیــدگاههــا و وضــعیت اقتصـادي، و همچنـین حرکــت بــه سـمت سیاســتگـذاريهـاي واقعگرایانه تر و تعدیل دیدگاههاي بلندپروازانـه اولیـه در زمینه وسعت و جمعیت شـهر تجدیـد نظـر شـد و طرح مصوب به محـدوده مرحلـه اول طـرح جـامع و حذف بخش مراکز شهري میانی با مساحتی در حـدود
1100 هکتار اراضی قابـل طراحـی و سـاخت و پهنـه شـــهري حـــدود 2000 هکتـــار محـــدود گردیـــد
