بخشی از مقاله
چکیده:
مقاله حاضر به بررسی و تحلیل شاخص هاي سرمایه اجتماعی در بافت قدیم شهر مراغه پرداخته است که بر اساس روش تحلیل عاملی اقدام به رتبه بندي محلات شده است. ابتدا شاخص هاي سرمایه اجتماعی طبقه بندي شده اند که داراي زیر شاخص امنیت اجتماعی و مشارکت می باشد که هر کدام دراي زیرشاخص هاي مختلفی هستند و سپس براي هر کدام از زیر شاخص سوالات مختلفی تهیه شد. انتخاب نمونه ها به شیوه طبقه بندي تصادفی ساده بوده و تعدادشان بر اساس روش کوکران 180 برآورد شده است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی می باشد. براي بدست آوردن امتیازات هر یک از محلات از روش تحلیل عاملی استفاده شده است که ابتدا بارهاي موثر در سرمایه هاي اجتماعی از روش مذکور اتخاذ گردیده است. نتایج تحلیل عاملی نشان می دهد محلات قدیمی و بااصالت از سرمایه اجتماعی زیادي برخوردار هستند. همچنین محلاتی که در حاشیه شهر واقع شده اند میزان سرمایه اجتماعی در آن ها به مراتب پایین تر می باشد.
کلمات کلیدي: امنیت ، مشارکت ، سرمایه هاي اجتماعی، تحلیل عاملی، مراغه
مقدمه:
رویکرد صرف مهندسی به ابعاد کالبدي – کارکردي شهر بدون توجه به ارزشها و اهداف اجتماعی و اقتصادي مترتب بر آن، فلسفه وجودي شهرها، به عنوان محلی براي زندگی را با تردیدهاي جدي مواجه کرد، به گونهاي که عمده انتقادات علیه این نوع برنامه-ریزي متوجه اهداف و ارزشهاي آن متمرکز شده است.رواج این نوع تفکر، لزوم " قابل زیست بودن شهر" از نظر اجتماعی و کیفی و به عبارتی تجدیدنظر اساسی در اهداف و روشهاي برنامهریزي و چارهاندیشی براي مقابله با این پدیده را به ضرورتی مبرم مبدل ساخته است، زیرا تحولات عمیق شهرنشینی معاصر مانند تحول در شیوههاي اسکان، گذران اوقات فراغت، ارتباطات و غیره در نیم قرن اخیر، شیوههاي تصمیمسازي و سیاستگذاري در برنامهریزي شهري را از بنیاد دگرگون ساخته است و هیچ راهی جز تجدیدنظر اساسی در محتوا و روش برنامهریزي عقلایی را باقی نگذاشته است.
بر این اساس شهر به عنوان نمود شاخصهاي حیاتی بشر در قالبی سازمند و اصولی است که انسان چون مظروف ظرف محیط شهري در کنش متقابل با محیط پیرامون خود است - رهنمایی و شاهحسینی، . - 45 :1385 و این کنش متقابل نیازمند تامین اصول اولیه زندگی در جهت پایدار ساختن ابعاد زیست در محیط شهر است. چنین تحولی در نگرش به ابعاد زندگی شهري منجر به پیدایش مفاهیم نوینی در ادبیات برنامهریزي شهري گردید. به دنبال چنین فرایندي مفهوم کیفیت زندگی براي نخستین بار درسال 1966 درکتابی باعنوان "شاخصهاي اجتماعی" توسط ریموند بائر مورد توجه قرا گرفت.
یکی از انتقادات اساسی به برنامه ریزي سنتی در قالب طرحهاي جامع و تفصیلی، تأکید بیش از حد آنها بر اهداف کالبدي – کارکردي و عدم توجه کافی به اهداف و ارزشهاي اجتماعی – اقتصادي بوده است.عدم توجه برنامه ریزي شهري به اهداف و ارزشهاي اقتصادي و اجتماعی در فرایند برنامه ریزي توسعه شهري و صرف توجه آن به اهداف کالبدي و کارکردي، علت اصلی مطرح شدن مفهوم کیفیت زندگی شهري در عرصه برنامه ریزي شهري بوده است .در پرتو نفوذ این مفهوم برنامه ریزي شهري از نگاه صرف کالبدي – کارکردي به نگاهی چندوجهی و جامع ارتقاء یافته است.در نتیجه در سال هاي اخیر هدف اصلی برنامه ریزان شهري بهبود کیفیت زندگی شهروندان بوده است.با توجه به تحولات و دگرگونی هاي فوق، نظریه هاي اجتماعی در دو سه دهه اخیر اهمیت بیشتري در برنامه ریزي شهري پیدا کرده اند که بیشتر به اهداف نهایی برنامه ریزي و نقش مردم مربوط میشود .
یکی از نظریه هاي که به شکل گسترده در ادبیات اخیر برنامه ریزي رواج پیدا کرده است، نظریه سرمایه اجتماعی است.مطالعاتی که انجام شده است نشان می دهد که سرمایه اجتماعی بر رشد و توسعه ملت ها و جوامع تأثیر مثبتی داشته است. هدف از این تحقیق، بررسی وضعیت سرمایه هاي اجتماعی در محدوده شهر مراغه است. با توجه به اینکه شهر مراغه یکی از شهرهاي قدیمی کشور می باشد می تواند نمونه مناسبی به ارزیابی براي سرمایه هاي اجتماعی باشد و مسائلی مانند آداب و رسوم سنتی در کنار بافت هاي قدیمی شهري و البته وجود ساخت و ساز هاي جدید در شهر و مهاجرت هاي درون شهري و برون شهري می تواند بر میزان سرمایه هاي اجتماعی در محلات مختلف موثر باشد. سوالاتی که در این تحقیق به دنبال آن هستیم عبارتند از: کدام شاخص ها براي ارزیابی سرمایه هاي اجتماعی مناسبند؟ میزان سرمایه هاي اجتماعی در محلات شهر مراغه به چه صورت است؟
مبانی نظري تحقیق:
مفهوم سرمایه اجتماعی یک مفهوم فرا رشته اي است که طی پانزده سال اخیر مورد توجه بسیاري از رشته هاي علوم انسانی قرار گرفته است این مفهوم به طور کلی بر روابط میان انسانها تمرکز دارد - علمی،. - 1384:296 روابط اجتماعی هسته اصلی جامعه محسوب می گردد و موجب می شود کنش گران با گسترش پیوندهاي خود، کنش هاي خود را در ساختار جامعه تسهیل نمایند و از این طریق به اهداف خود دست یابند - باستانی،. - 63:1386 سرمایه اجتماعی به عنوان منبعی جهت »کنش جمعی« تلقی می گردد که شامل هنجارهاي اعتماد - اعتماد عمومی یا تعمیم یافته و اعتماد نهادي /مدنی - ، هنجارها و یا رفتارهاي مبادله متقابل که در درون شبکه هاي اجتماعی عمل می کند و عناصر ساختاري شبکه ها و مشارکت هاي رسمی و غیر رسمی میباشد - ناطق پور وفیروزآبادي،. - 65:1385 سرمایه اجتماعی در مفهوم عام، نوعی سرمایه گذاري در روابط اجتماعی است که با بازده مورد انتظار در بازار تعریف میشود.
البته لفظ بازار لفظی استعاري است و محدوده آن در تحلیل هاي گوناگون میتواند اقتصادي، سیاسی، اجتماعی یا بازار کار باشد که در آن، افراد با درگیر شدن در تعاملات و شبکه هاي اجتماعی، منافع مورد انتظار را تولید میکنند - توسلی و موسوي،. - 1384:28 سرمایه اجتماعی را به عنوان منبعی حاصل از هنجارها و روابط اجتماعی جاسازي شده در شبکه اجتماعی میانگارند که افراد را به کنش هماهنگ جهت کسب اهداف مورد نظر قادر میسازد - Borgada, E, Sullivan, J L, . - Oxendine, A, Jackson, M, Riede, E and Gangl,2002:125 روابط و پیوندهاي اجتماعی بنابر نظریه تحلیل شبکه به عنوان سرمایه اجتماعی و دارایی فرد حساب می شود.
و فرد از طریق آن می تواند به منابع و حمایت هاي موجود در این پیوندها دسترسی یابد - باستانی و صالحی،. - 1386:65 بر این اساس سرمایه اجتماعی دارایی هاي خوب خصوصی است که افراد آنها را انباشت و از آنها براي دستیابی به اهداف خود استفاده می کنند - اکبري،. - 13385:140 براي آن که در تعریف سرمایه اجتماعی چندگانگی به وجود نیاید، تفکیک بین منابع و نتایج و پیامدها لازم است. منابع سرمایه اجتماعی در حقیقت همان شبکه ها و نهادهاست که به وسیله روابط حاکم میان آن ها، نتایج این سرمایه، یعنی هنجارها، گرایش ها و ارزشها شکل میگیرد. از جمله مهمترین نتایج سرمایه اجتماعی اعتماد است تا جاییکه در برخی از تحقیقات از اعتماد به عنوان جایگزین سرمایه اجتماعی نام برده اند - علمی و حسینی،243:1384 - .
تحقیقات گوناگون نشان میدهد با کاهش سرمایه اجتماعی هزینه هاي اجتماعی و اقتصادي زندگی افزایش مییابد. تا آن جا که چنانچه سرمایه اجتماعی موجب تسهیل در کسب نتایج عمومی و ایجاد خوي همکاري شود، منطقی است که آن را به عنوان موجد یا هم سنگ سرمایه مادي و انسانی دانست. سرمایه اجتماعی به عنوان ماهیتی پیچیده و مرکب بر اساس آثار حمایتی پیوندهاي اجتماعی در کیفیت روانی افراد تاثیر دارد - . - Almedom,2005:943 مفهوم سرمایه اجتماعی به معناي آنچه که امروزه به کار میرود را نخستین بار شخصی به نام هنیفن1 در سال 1920 به کار برد. او در مقالهاي که در سال 1916 در مورد اهمیت مشارکت در تقویت حاصل کار مدرسه منتشر کرد، سرمایه اجتماعی را شامل دارائیهائی میدانست که در زندگی روزانه افراد خیلی به حساب میآید. همانند حسن تفاهم، رفاقت، احساس همدردي و روابط اجتماعی در بین افراد و خانوادههایی که یک واحد اجتماعی را تشکیل میدهند.
وي این عبارت را به عنوان حسن نیت و کمک هزینه، همدردي متقابل رشتههاي اجتماعی در میان گروهی از افراد و خانواده که یک واحد اجتماعی را تشکیل میدادند به کار برد - Hanifan, .1916: 130 - سرمایه اجتماعی را به عنوان منبعی حاصل از هنجارها و روابط اجتماعی جاسازي شده در شبکه اجتماعی می-انگارند که افراد را به کنش هماهنگ جهت کسب اهداف مورد نظر قادر میسازد - . - Borgada,et al,2002 روابط و پیوندهاي اجتماعی بنابر نظریه تحلیل شبکه به عنوان سرمایه اجتماعی و دارایی فرد حساب می شود و فرد از طریق آن می تواند به منابع و حمایت هاي موجود در این پیوندها دسترسی یابد - باستانی و همکاران،. - 63:1386 بر این اساس سرمایه اجتماعی دارایی هاي خوب خصوصی است که افراد آنها را انباشت و از آنها براي دستیابی به اهداف خود استفاده می کنند - اکبري،. - 1385 براي آن که در تعریف سرمایه اجتماعی چندگانگی به وجود نیاید، تفکیک بین منابع و نتایج و پیامدها لازم است.
منابع سرمایه اجتماعی در حقیقت همان شبکه ها و نهادهاست که به وسیله روابط حاکم میان آن ها، نتایج این سرمایه، یعنی هنجارها، گرایش ها و ارزشها شکل میگیرد. از جمله مهمترین نتایج سرمایه اجتماعی اعتماد است تا جاییکه در برخی از تحقیقات از اعتماد به عنوان جایگزین سرمایه اجتماعی نام برده اند - علمی ، - 243:1384 تحقیقات گوناگون نشان میدهد با کاهش سرمایه اجتماعی هزینه هاي اجتماعی واقتصادي زندگی افزایش مییابد. تا آن جا که چنانچه سرمایه اجتماعی موجب تسهیل در کسب نتایج عمومی و ایجاد خوي همکاري شود، منطقی است که آن را به عنوان موجد یا همسنگ سرمایه مادي و انسانی دانست - اکبري، - 1385سرمایه اجتماعی به عنوان ماهیتی پیچیده و مرکب بر اساس آثار حمایتی پیوندهاي اجتماعی در کیفیت روانی افراد تاثیر دارد
