بخشی از مقاله
چکیده
شهرهاي جهان اسلام روز به روز در حال توسعه و گسترش اند و رفته رفته درصد بالایی از مسلمانان به زندگی شهري روي می آورند. مطالعه این شهرها در کالبد ملی، ناحیه اي و محلی ضرورت اجتناب ناپذیر دارد. لیکن تجزیه و تحلیل فراملی شهرهاي جهان اسلام به عنوان موضوعی نسبتاً مجرداز نظر علمی در خور توجه می باشد.در این مقاله سعی بر آن است تا میزان شهرنشینی، تراکم جمعیت، رتبه بندي جهانی شهرهاي بالاي یک میلیون نفر کشورهاي عمده اسلامی بررسی و طبقه بندي شوند. این تحقیق که با روش اسنادي و بر پایه اطلاعات آماري انجام گرفت، توانست نتایج و ژه اي بدست آورد، از جمله: هفت شهر از مجموع هفتاد شهر جهان اسلام - بالاي یک میلیون نفر - جزء 30 شهر بزرگ جهان اند و همچنین نوعی طبقه بندي از مادرشهرهاي بزرگ جهان اسلام بر پایه عملکرد غالب آن ها حاصل گردید که عبارت اند از:
شهرهاي زیارتی گردشگري - مکه، مدینه، مشهد، شیراز و اصفهان -
شهرهاي بندري - کازبلانکا، طرابلس، استانبول، اسکندریه و کراچی -
شهرهاي سیاسی - آنکارا، ریاض، تهران، بغداد و کابل -
شهرهاي نواحی پرتراکم - بیروت، پیشاور، فیصل آباد، کراچی، داکا -
و شهرهاي نفتی - دوبی،کویت و جده - .
در این مقاله کوشش بر این بوده است که جمعیت، تراکم و رشد جمعیت شهري کشورهاي اسلامی مورد مطالعه قرار گیرد و مادرشهرها در نواحی با تراکم پایین که جمعیت نسبی آن کمتر از 15 نفر در کیلومتر مربع و گروه دیگر از مادرشهرهاي اسلامی در نواحی با تراکم بالاي جمعیت بیش از 150 نفر در کیلومتر مربع مورد بررسی قرار گیرند.
کلمات کلیدي: جهان اسلام، شهرنشینی، متروپل، شهر اسلامی
مقدمه
مغرب زمینی ها از سه چهار قرن قبل مطالعاتی دربارة حلقه هاي مهم فرهنگی مهم جهان را آغاز نمودند، لیکن بعد از جنگ جهانی اول به ویژه دوم مطالعات دقیق و علمی تر سرزمین هاي مختلف سرعت یافته است. یکی از این حوزه هاي فرهنگی سرزمین هاي اسلامی است. انگیزه اي که به مطالعات و تحقیقات مزبور در این سرزمین و سرعت بخشیدن و وجود فرهنگ بسیار کهن، با ارزش هاي میراث هاي فرهنگی معنوي و مخازن سرشار از نفت و گاز در این حوزه فرهنگی است که هر دو از اهمیت اقتصادي قابل توجهی برخورداراند.
صنعتی شدن سرزمین هاي اسلامی شهرنشینی در جهان اسلام را رونق بخشید و این امر توجه برنامه ریزان شهري را پیش از بیش به خود معطوف داشت و شهرهاي بزرگ اسلامی چنان مسائل بزرگ شهري را به دنبال داشت که برنامه ریزان را به شناخت هرچه بیشتر آنها معطوف داشت. عواملی مانند تشکیلات بهداشتی و پیشگیري، آموزه هاي دین اسلام و عوامل طبیعی از جمله اقلیم که اثر زیادي در تراکم جمعیت دارد را می توان از عوامل رشد شهرنشینی و شهرهاي بزرگ جهان اسلام دانست. شاید شناخت هر چه بیشتر آنها گامی در بهبود برنامه ریزي عمران شهرهاي اسلامی باشد. اما در این مطالعه کوتاه با اتکاء بر آمارهاي سازمان ملل متحد و تنها به جمعیت شهرهاي بزرگ جهان اسلام توجه شده است و هدف این مقاله تجزیه و تحلیل جمعیت و موقعیت مادرشهرهاي کشورهاي اسلامی است.
پیشینه تحقیق
در تحلیل و بررسی شهرهاي بزرگ جهان اسلام در عصر معاصر مقاله منفرد و جامعی در ایران تدوین نشده لیکن در برخی مقالات و کتاب ها اشاراتی گشته است. ازجمله محمدحسن گنجی در سمینا بین اللمللی جغرافیایی جمهوري اسلام ایران در سال 1364 به بررسی وضعیت شهرنشینی و شهرهاي کشورهاي اسلامی پرداخته است. وي کشورهاي اسلامی را کشورهایی می داند که حداقل 75 درصد جمعیت کشورشان مسلمان باشند. در نتیجه بسیاري از کشورها را که اکثریت جمعیت مسلمان هستند را در بر نمی گرفته است. گنجی در این مقاله اطلاعات بسیار ارزشمندي ارائه می دهد - گنجی، . - 1364می توان کتاب احمدیان با نام ویژگی هاي جغرافیایی کشورهاي اسلامی که در سال 1383 براي بار سوم تجدید چاپ شده است را به عنوان پیشینه معتبر و علمی براي این مقاله نام برد.
»نویسنده در این کتاب در فصل هفتم به نام مسائل شهري و روستایی در جهان اسلام به بررسی ویژگی هاي شهرنشینی در جهان اسلام از دوران گذشته تا دوران معاصر می پردازد و پدیده هایی مانند شهرهاي مسلط و افزایش شدید جمعیت شهرنشینی در جهان اسلام را تحلیل و بررسی می نماید. نگارندگان از این کتاب چه در زمینه پیشینه تحقیق و چه در زمینه بحث و تحلیل هاي درون مقاله بهره فراوان بردند« - احمدیان، 61 :1383 تا . - 79از دیگر مطالعات انجام شده به کتاب جغرافیاي کشورهاي اسلامی تألیف رضا مستوفی الممالکی می بایست اشاره کرد. وي به بررسی وضعیت اقتصاد، شهرنشینی، کوچ نشینی، بهداشت، طول عمر و ... درباره کشورهاي اسلامی پرداخته است - مستوفی اللمالکی، . - 1382
روش تحقیق
این تحقیق با روش تحقیق تحلیل محتوا و روش اسنادي تهیه شده است. همچنین از نرم افزارهاي آماري و گرافیکیspss, exel , corel draw و سیستم اطلاعات جغرافیایی - Arc Gis - استفاده شده است. جامعه آماري این تحقیق شامل کشورهاي اسلامی می شود که حداقل یک شهر بالاي یک میلیون نفر در سال 2007م / 1385 ش داشته باشند - کشورهاي اسلامی بر اساس طبقه بندي کتاب ویژگی هاي جغرافیایی کشورهاي اسلامی تألیف محمد علی احمدیان چاپ 1383 و کتاب جغرافیاي کشورهاي اسلامی تألیف مستوفی الممالکی، :1382 . - 23 که 28 کشور اسلامی به نامهاي: پاکستان، اندونزي، نیجریه، ایران، ترکیه، عربستان سعودي، مراکش، بنگلادش، سوریه، عراق، لیبی، مصر، سوریه، سودان، افغانستان، تانزانیا، سنگال، یمن، آذربایجان، لبنان، مالی، امارات متحده عربی، مالزي، قزاقزستان، سومالی، اردن، کویت و الجزایر را شامل می شوند. جامعه آماري این تحقیق 70مادرشهر اسلامی را شامل می شود که مجموعاً در سال2007 جمعیتی حدود 210 میلیون نفر می شده است. کلیه اطلاعات و آمار مربوط به سال 2007 و 1975 سازمان ملل می باشد.
فرضیه ها و سؤالات تحقیق
فرضیه هاي این تحقیق عبارت بودند از:
-به نظر می رسد در بین مادرشهر هاي جهان اسلام ناهمگونی ها و تفاوت هاي اجتماعی، اقتصادي، سیاسی، فرهنگی و جغرافیایی شدیدي دیده می شود.
-به نظر می رسد عوامل خاص اقتصادي، جغرافیایی، ژئوپلیتیکی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی در ایجاد مادرشهرهاي اسلامی دخیل باشند.
