بخشی از مقاله
چکیده
شهرسازی مدرن که درصدد توسعه شتابزده عوامل فیزیکی از جمله شبکههای ارتباطی بود، به تضعیف سیستم بافت سنتی از جمله عملکرد بازار قدیم منجر گردید. بازار سنتی با نیازها و انتظارات امروز شهروندان و به ویژه کسبه بازار هماهنگ نیست. از سوی دیگر، بازار دارای ویژگیهای مطلوبی است که باید مورد توجه و حفاظت قرار گیرد. ارائه الگوهای طراحی به منظور باززندهسازی این فضاهای شهری ارزشمند با استفاده از تجارب جهانی و خودی میتواند گامی مؤثر در جهت بهبود وضع نابسامان موجود و به عبارت دیگر بهرهمندی بیشتر شهروندان از میراث ارزشمند خود باشد. در این مقاله بر اساس روش اسنادی و کتابخانهای با استفاده از منابع و متون موجود، سعی گردیده ضمن روشنسازی هویت فرهنگی بازار در شهرسازی سنتی ایران به عنوان یکی از ارکان اصلی کالبد شهر، ضرورت باززندهسازی مورد توجه قرار گیرد. در این مقاله، تکنولوژی ساختمان موضوع محوری است که هویتبخش بازارهای ایران شناخته شده و در تلفیق با ارزشهای معمارانه به عنوان عنصر تفکیکناپذیر معماری قلمداد میگردد.
واژههای کلیدی: تکنولوژی، بازار، باززندهسازی، هویت فرهنگی، افلیم، سازه.
-1 مقدمه
هویت فرهنگ بومی به عنوان عاملی جهتدهنده، موجب پیدایش شیوههای منحصر به فردی در معماری سنتی گشته است. در این میان معماری بازار، به عنوان کانون فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی شهر، به شدت از فرهنگ عامه تأثیر می-پذیرفت. بازار به عنوان یکی از مهمترین عناصر شهری، هسته اصلی و مرکزی شهر را تشکیل میدهد و بافت شهر نسبت به این هسته مرکزی گسترش یافته است. پژوهش حاضر دربرگیرنده مطالعات و بررسیهای اولیه، تحلیلها و نتیجهگیری در خصوص ضرورت باززندهسازی، و سرانجام ارائه الگوهای طراحی و رسیدن به ضوابط و راهکارهایی برای باززندهسازی هویت فرهنگی بازار سنتی در تعامل با تکنولوژی است. امروزه هنگامی که به بازار اشاره میشود، تنها جنبه اقتصادی آن به ذهن میرسد؛ در حالیکه در گذشته، نقش اجتماعی و شهری آن نیز اهمیت داشته است. توسعه شهر در دوره معاصر، ایجاد راههای سواره و دگرگونی در شیوههای تولید و عرضه کالا، مجالی برای انطباق مطلوب بازار با شرایط جدید را فراهم نیاورده است و مراکز جدید خرید در نقاط مختلف شهر و خارج از الگوی تاریخی پراکنده شدهاند.
از طرفی این مراکز از لحاظ کالبدی غالباً فضاهایی مناسب و جذاب برای شهروندان به شمار نمیآیند، زیرا بیشتر آنها در کنار خیابانهای شلوغ و پرتردد قرار دارند و عدم ایمنی کافی به سبب تردد انواع وسایل نقلیه موتوری، سر و صدا، فقدان فضای سرپوشیده و آلودگی هوای ناشی از حرکت وسایل نقلیه از کیفیت فضایی آنها کاسته است. لازم به ذکر است که پاساژهای سرپوشیده و مدرن با وجود آنکه تا حدودی از معایب فوق مبرا هستند، اما باز هم از لحاظ تنوع کارکردی با بازارهای سنتی قابل مقایسه نمیباشند. بنابراین میتوان گفت در دوره معاصر علاوه بر آنکه حیات شهری و کالبدی اغلب بازارها به مخاطره افتاده است، فضاهای تجاری مناسبی هم جایگزین آنها نشده است .[1] مقاله حاضر تلاش دارد راهکارهایی ارائه نماید که چهره به روز شده هویت را برای بازار فراهم آورد که هم با تکنولوژیهای جدید همساز باشد و هم ارزشهای کالبد قدیم بازار را حفظ نماید.
1؛-1 اهداف تحقیق
هدف این پژوهش، تبیین ضرورت باززندهسازی هویت فرهنگی بازار سنتی در تعامل با تکنولوژی است. برای رسیدن به این هدف، اهداف خرد تعریف شده است:
- روشنسازی مفاهیم هویت فرهنگی در کالبد و منظر بصری بازار
- مشخص کردن جایگاه و نقش بازارهای تاریخی ایران در ساختار معاصر شهری
- بررسی روشهای کاربرد تکنولوژی در معماری بازارهای قدیم ایران
2؛-1 پیشینه تحقیق
تاکنون تحقیقات گستردهای در زمینه بازارهای تاریخی ایران صورت گرفته است. بسیاری از این تحقیقات به معرفی ویژگیهای بازار در ساختار شهریِ مناطق مختلف پرداختهاند. به عنوان مثال، زنگی آبادی، در پایاننامه کارشناسی ارشد به بررسی تفصیلی بازار کرمان و مشکلات این بازار و ارائه راهحلهایی در جهت بهبود مشکلات شناسایی شده پرداخته است. وی به این نتیجه رسیده که هدف غایی از انجام اصلاحات در بافت قدیم که به منظور اصلاحاتی در برنامهریزی شهری عنوان می-شود، تأمین فضاهای مناسب برای نیازهای جامعه در بافت قدیمی شهرهاست .[2] برخی از تحقیقات، به بررسی تحولات صورت گرفته در ساختار بازارهای قدیمی از گذشته تاکنون پرداختهاند. سرائی، در مقالهای با عنوان »تحولات بازارهای ایرانی- اسلامی - مورد: بازار یزد - « با روش توصیفی، تاریخی و کمی، به بررسی اجزای بازار یزد و جوانب مختلف آن پرداخته و به این نتیجه رسیده است که بازار به عنوان شاخصه شهر اسلامی در یزد همچنان اعتبار کالبدی و اجتماعی مناسبی را در خود نهفته دارد؛ اما جلوهگاه فعالیتهای مدرن تجاری نیست .[3] برخی مطالعات نیز در زمینه سازه و تکنولوژی و ارتباط آن با هویت بازار انجام شده است که بیشترین ارتباط را با پژوهش حاضر دارند؛ شریفی، در مقاله خود با عنوان »تعامل سازه و معماری در هویت کالبدی بازار ایرانی« با ذکر نمونههای بازار اصفهان، تبریز و تهران، ارزشهای فضایی بازار در تلفیق با سازه را مورد بررسی قرار داده و درس بزرگ معماری ایرانی در هماهنگی سازه و معماری در سازههای امروزی را مورد تأکید قرار داده است. از نظر وی، مصالح و شیوههایمدرنِ سازههای قوسی امکانات بسیاری را در دسترس معماران و مهندسان قرار داده است که باید در جهت تأمین اهداف معمارانه به شایستگی به کار گرفته شود .[4] تحقیق حاضر تلاش دارد ضرورت باززندهسازی بازار را در ساختار شهری امروز و تعامل آن را با موضوع تکنولوژی در دو زمینه اقلیم و سازه بیان نماید.
-2 کاربرد و جایگاه بازار سنتی در ساختار شهر معاصر
بازار همانند سایر پدیدهها در ابتدا فرم و عملکرد سادهای داشته و لیکن به تدریج بر اساس نیازهای مکانی و زمانی تغییراتی به خود گرفته است. همچنین به دلیل داشتن موقعیت مرکزی، دارای انواع کارکردهای شهری بوده و در نوع تکامل یافته خود، علاوه بر تأمین نیازهای ساکنین شهر، نیازهای نواحی دوردست را نیز تأمین مینموده است. با این وجود، شروع عملیات اجرایی شهرسازی مدرن که درصدد توسعه شتابزده عوامل فیزیکی از جمله شبکههای ارتباطی بوده به تضعیف سیستم بافت سنتی از جمله عملکرد بازار قدیم منجر گردید. در اثر این رویکرد جزءگرایانه مواردی چون تأمین فضای پارکینگ برای بازدیدکنندگان، خریداران و فروشندگان، راهاندازی مسیرهای خدماتی در پشت بازار، حذف ترافیک عبوری، تأمین فضاهای مورد نیاز حمل و نقل عمومی، مرمت و بهسازی فضاهای قدیمی و فرسوده و ارائه دسترسیهای مناسب عابرین پیاده مورد غفلت قرار گرفت .[5]
بازار سنتی با نیازها و انتظارات امروز شهروندان و به ویژه کسبه بازار هماهنگ نیست. پیچیدگیِ مسیرهای دسترسی به بازار و ناخوانایی ورودیهای آن از جمله مشکلاتی است که دلایل عمده آن، وجود مسیرهای تو در تو، بهخصوص در روند دسترسی به بازار و قرار گرفتن بازار در یک بافت تاریخی و مسکونی متراکم است. از طرف دیگر عدم وجود ورودی مناسب نیز باعث تشدید این پدیده شده است؛ که گاهی ناآشنایان به بازار را دچار مشکل در ورود و خروج میکند. وضعیت فرسوده و نامناسب بازار از دیگر مشکلاتی است که بازاریان علت آن را ناشی از نقش حاکمیتی و بازدارنده میراث فرهنگی در تأکید بر عدم کاربرد تکنولوژیهای جدید و عدم ایجاد تغییر در کالبد بازار میدانند. از سوی دیگر، ساختار و کالبد قدیمی بازار به نوعی عامل فهم و ادراک آن است؛ به این معنا که چنین قدمتی، وجود چنین ساختار معماری را نیز طلب می-کند. بنابراین هرگونه تغییر در بازار و انطباق با تکنولوژیها و نیازهای روز باید با دقت نظر فراوان انجام گیرد. نکته دیگر آنکه ساختار کالبدی بازار به گونهای است که در طول روز نور طبیعی کافی وارد آن نمیشود؛ لذا فضای داخلی آن از لحاظ نوری بسیار یکنواخت است و تشخیص زمان از طریق نور طبیعی هوای بیرون در درون فضای بازار به دلیل ساختار کالبدی بسته آن بسیار دشوار است.
بازارهای سنتی شهرهای ایران به صورت متروک و نیمه متروک هستند و نقش شالودهای خود را از دست دادهاند. این عناصر در فضاهای شهری امروزی، جذابیتی آنچنانی برای شهروندان ندارند و اغلب صرفاً جنبه اقتصادی یافتهاند. حیات شهری در کالبد این مراکز جاری نیست و تعاملات اجتماعی سازنده در آنها برقرار نمیشود. از سوی دیگر، بازار دارای ویژگیهای مطلوبی است که باید مورد توجه و حفاظت قرار گیرد. بازار همانند کوچهها و مسیرهای شهری، گذری برای ایجاد ارتباط میان محلات اطراف بازار است و ساکنان، از بازار به عنوان یک مسیر انتقال دهنده و عبوری استفاده میکنند. ساختار شغلی بازار به گونهای است که مشاغل مختلف هرکدام در مسیری تحت عنوان راسته دور هم جمع شدهاند و در حقیقت بازار ترکیبی از کنار هم قرار گرفتن این راستهها است. فعالیتهای تجاری اطراف بازار نکته با اهمیتی است که سبب کشش افراد به سمت بازار و رونق آن میشود. ارزان قیمت بودن اجناس داخل بازار نیز از دیگر عوامل اصلی کشش مردم به سمت بازار و همچنین رونق آن است. یکی از عناصر بصری شاخص در داخل بازار، وجود اجناس آویخته شده به کالبد اصلی بازار است؛ این پدیده ضمن ایجاد جلوههای متنوع بصری و پوشاندن کالبد بازار، سبب ایجاد نوعی فضای آگوستیکی بسیار مناسب شده است که آلودگیهای صوتی داخل بازار را تا حد قابل توجهی تعدیل میکند.
