مقاله چارچوب تحلیلی و روش شناسی باززنده سازی مجموعه تاریخی مذهبی شیخ صفی - الدین اردبیلی

بخشی از مقاله

چکیده

بافتهای تاریخی شهرها دربردارنده ارزشهای تاریخی- فرهنگی بوده و میراث گرانبهایی برای نسلهای آتی به شمار می آیدگاهاً. در بافتهای تاریخی شهرها شاهد مجموعه های تاریخی- مذهبی هستیم که نقش مؤثری در شکل گیری و توسعه بسیاری از شهرهای ایران و سایر مناطق تحت نفوذ اسالم داشته اند. هسته اصلی این مجموعهها، تدفین یک فرد شاخص سیاسی یا مذهبی بوده است. این بناها در جنبه های گوناگون تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری نقش اساسی داشتهاند.

تمرکز و توجه به این مجموعهها می تواند باعث ایجاد یا گسترش شهرها در این محدودهها یا تبدیل آن به قطب گردشگری شود و در نهایت شاهد نمایش معماری شهر اسالمی خواهیم بود. بنابر آنچه بیان شد انگیزه اصلی از نگاشتن مقاله حاضر، بررسی تحلیلی روش شناسی باززنده سازی مجموعه تاریخی- مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان یک مجموعه موفق است. زیرا می توان از این مؤلفه ها، به راهکارها وشیوه های مداخله در سایر مجموعه های تاریخی - مذهبی نیز دست یافت.

این مقاله به دنبال آن است تا با رهیافتی کیفی، مؤلفههای مؤثر در باززنده سازی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی شناسایی شوند و در قالب یک چارچوب تحلیلی- روش شناسی، ارائه گردد. الگوی مفهومی مقاله پیش رو بر اساس روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای به دست آمده است و از راهبرد استدالل منطقی در فرآیند شکل گیری این مقاله، بهره گرفته شده است. در پایان، نتایج بررسی ها بیانگر آن بود که عوامل اصلی در باززنده سازی مجموعه مذکور، عوامل کالبدی- فضایی، عملکردی، اقتصادی- گردشگری، اجتماعی، فرهنگی- تاریخی، سیما ومنظر، حمل و نقل و مدیریتی- اجرایی بوده است. به گونهای که این اقدامات ویژگی عرفانی و خلوت فضای مجموعه را تحت الشعاع قرار ندادند.

مقدمه

در طول دوره اسالمی ایران، مجموعه بناهای آرامگاهی فاخری ساخته شده است که گروه ویژه ای را در معماری تشکیل میدهند. هسته اولیه شکل گیری مجموعه های مزبور تدفین یک فرد شاخص مذهبی و یا سیاسی بوده است و سپس در همان زمان یا در طول زمان های بعد بناهای جانبی دیگری چون مسجد، مدرسه، خانقاه، کاروانسرا و ... به مقبره افزوده شده است - نثاری، 1394، ص . - 33 در یک تقسیم بندی کلی می توان این مجموعه ها را به دو دسته مجموعه های مذهبی و مجموعه های سیاسی تقسیم بندی کرد.

مجموعه شاهان و سالطین از جمله مجموعه های سیاسی و مجموعه های شیوخ متصوفه و مجموعه های خاص شیعی - مقابر امامان، امامزادگان و دیگر شخصیت های مهم شیعی - را مجموعه های مذهبی نامید - حسینی، 1388، ص. - 2 تمرکز و توجه به این مجموعه ها می تواند باعث ایجاد یا گسترش شهرها در این محدوده ها یا تبدیل آن به قطب گردشگری شود و در نهایت شاهد نمایش معماری شهر اسالمی خواهیم بود.

باززنده سازی یا تجدید حیات میراث معماری و شهری، اصطالحی رایج میباشد که نظر به تغییر و تحوالت دهههای اخیر، در حوزه حفاظت، کاربرد فراوانی یافته است. این واژه در بردارنده اقداماتی متنوع، جامع و کلنگر است که کلیه ارزشهای موجود در اثر را دربرمیگیرد. در ارتباط با تعاریف ارائه شده از باززنده سازی شهرها و مناطق تاریخی و پیرو اهداف در نظر گرفته شده برای آنها، صاحب نظران تعریفهای گوناگونی را در این زمینه بیان کردهاند. که در میان آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:

▪    مجموعه اقدامات متنوع و تکمیلی برای بازگرداندن حیاط به بنا، مجموعه یا بافت کهن شهریi

▪    تأکید بر استفاده از پتانسیلهای موجود در بافتها و مجموعههای تاریخی و حفظ میراث فرهنگیii

▪    معاصر سازی عرصههای مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی - افزایش سطح کمی، کیفی شاخصها و استانداردها - iii

▪    زنده کردن انگاره اصلی و خوانا نمودن بافت، مجموعه یا بنای تاریخیii

بنا بر نظرات مطرح شده می توان تعریفی جامع از باززنده سازی ارائه نمود بدین قرا که باززنده سازی به عنوان اقدامی همه جانبه نگر جایگاه ویژهای در حوزه حفاظت میراث فرهنگی دارد؛ این اصطالح با ذات پویای خود به مثابه تجدید حیات میراث است و در این راستا تمام جوانب از قبیل جنبه عملکردی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... را به طور یکپارچه مد نظر قرار می دهد. در حوزه مرمت شهری متخصصان همواره به دنبال پیوند میان بافت قدیم شهرها با بافت جدید هستند یا به بیان دیگر سعی کردند بخش های قدیمی شهر که در بر گیرنده ارزش های فرهنگی-تاریخی است را به شهرها بازگردانند. اما در این میان توجه به مجموعه های تاریخی- مذهبی که روزی به عنوان هسته مرکزی شهرها بودند کم رنگ بوده است.

در این پژوهش مجموعه شیخ صفی الدین به جهت جایگاه ویژهای که بعد از فرآیند باززنده سازی در سطح ملی و فراملی بدست آورده است به عنوان پروژهی موفق انتخاب شد. راهبردها، سیاستها، ضوابط و راهکارهایی که برای باززندهسازی این مجموعه به کار برده شده است در قالب یک جدول مدیریتی ارائه گردید. تا با رهیافتی کیفی، مؤلفههای مؤثر در باززندهسازی موفق این مجموعه در قالب یک چارچوب تحلیلی - روش شناختی، ارائه گردد.

معرفی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی

آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیلی یکی از مکانهای تاریخی و باستانی شهر اردبیل در شمال باختری ایران است. این بنا مربوط به قرن 8 ه.ق می باشد و درسال 1310 بشماره 64 در فهرست آثار ملی کشور و در 9 مرداد ماه 1389 ه.ش برابر با 31 جوالی 2010 در شهر برازیلیا پایتخت برزیل بعنوان یازدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار گرفت - سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اردبیل - . بقعه شییخ صفی الدین اردبیلی در مجموعهای از آرامگاههای بزرگان، مشایخ و سالطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی اردبیل، قرار دارد.

سابقه بخشهایی از این بنا به دوره خود شیخ صفیالدین 650-735 - ه.ق - ، عارف نامی ایران و فرزندان وی، شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاه پوش می رسد. منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان بود و بنابر وصیت او، جنازهاش را در اتاقی جنب خلوتخانه دفن کردند و بر قبر وی بنایی ساختند. از آن پس این مکان اهمیت و قداست یافت و شماری از مشایخ و محارم خاندان صفوی و نیز شاه اسماعیل اول و گروهی از قربانیان جنگهای شیروان و چالدران در جوار مرقد شیخ دفن شدند. از زمان شاه طهماسب اول، ساختمان بقعه توسعه یافت - فردریش زاره،1385، ص. - 15

بخشهای این مجموعه عبارت اند از:

.1 حرم خانه و راهرو ورودیش

.2 مقبره شیخ صفى الدین؛ معروف به گنبداللّهاللّه

.3 چینی خانه

.4 چله خانه جدید

.5 رواق دارالحفاظ

.6 صفه - قربانگاه -

.7 دارالحدیث

.8 بناى معروف به مسجد جنت سرا

.9 حیاط داخلی - ساحت -

.10 دروازه اصلی یا سردراصلی بقعه

.11    جدول1 به تاریخ ساخت، بنیان گذار، مرمت و کاربری هر یک از حیاط بیرونی - عرصه - که در - شکل - 1 نشان داده شده اند. بناهای مجموعه شیخ صفی الدین اشاره دارد.