بخشی از مقاله
چکیده
رشد روز افزون ابعاد شهرنشینی و توسعه شکل گیری شهرها در دهه اخیر، موجب بوجود آمدن معضلاتی از جمله ناهنجاری های اجتماعی ،کم رنگ شدن هویت محله و هویت جمعی - اجتماعی - ، کاهش حس تعلق به مکان، غریبگی اجتماعی و در مجموع باعث افزایش انزوا و گوشه گیری اجتماعی خواهد شد.محلات شهری به عنوان بستری مهم جهت ارائه فضای شهری نقش مهمی را در نمود هویت جمعی ایفا می نمایند.
ترکیب عملکردها و فعالیت ها برا ایجاد وحدت فضایی، وجود نشانه ها و عرصه های مختلف نیمه خصوصی ،نیمه عمومی و عمومی به عنوان بستر اصلی در تعاملات نیز از ویژگی های محله محسوب می شود. در این راستا وجود فضای شهری جهت برقراری ارتباط جمعی و دیدار و گفتمان افراد کمک شایانی به بازیابی هویت جمعی نماید.لذا رعایت اصول طراحی تا حد زیادی در شکل گیری تعاملات اجتماعی تاثیر گذار بوده و مولفه اصلی هویت جمعی را که روابط اجتماعی است را به نمایش می گذارد.
در این پژوهش سعی بر آن است تا با بررسی اصول طراحی مراکز محله ای به ایجاد فضایی جهت دیدار و گفتمان در فضای شهری که در نهایت به ایجاد و حفظ تعاملات اجتماعی نائل خواهد آمد، دست یافت. روش این پژوهش روشی توصیفی با تکیه بر مطالعات اسنادی و کتابخانهای و برداشت های عینی و میدانی می باشند که می تواند مورد استفاده طراحان شهری باشد.
فضای شهری یکی از عناصر ساخت فضایی شهر است که با تاریخ یک ملت د رادوار مختلف بوجود می آید،شکل میگیرد و دگرگون می شود.این عنصر که فعالیت های مختلف فرهنگی،اقتصادی،اجتماعی و سیاسی همواره در آن جریان داشته همیشه با قلب تاریخ شهر می تپیده و سرگذشت شهر را رقم میزده است . 1 بی توجهی و ناهماهنگی که امروزه گریبان گیر محلات شهری شده است، نه تنها سیمای نامطلوب و محیطی نامأنوس را برای ساکنین ایجاد نموده ، بلکه تمامی ابعاد زندگی اجتماعی زیست محیطی را درجوامع شهری تحت الشعاع خود قرار داده است.
فضاهای شهری موجود در محلات از آنجا که نقش انتقالدهنده خاطرات برای نسلهای فعلی و آینده را دارند، در هویت شهر و ارتقا فرهنگی آن مؤثرند بنابراین باید به عنوان میراث محیطی و اصالت هر شهر حفظ و توسعه داده شوند. از طرفی محلات شهری بیش از آنکه ساختاری کالبدی تلقی شود، بیانگر ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه است. در محلات قدیمی استفاده بهینه از فضاهای موجود و ساماندهی آنها به جای طراحی محلات جدید باید مورد توجه قرار گیرد زیرا بدین وسیله تغییرات کمتری در محیط شهری ایجاد شده و تأثیرات سوء ناشی از ایجاد محلات جدید و تغیرات فرهنگی کاهش می یابد.
محله پس از خانه مکانی است که افراد در آن بیشترین رفت و آمد را دارند .فضاهای عمومی در محلات ،نقش مهمی در شکل گیری تعاملات اجتماعی در میان ساکنین هستند.
مقدمه
انسان ها در میان مشغله های روزمره، به دنبال عرصه هایی با هویت خاص می باشند که علاوه بر تامین آرامش و فراهم ساختن بستری در جهت برقراری ارتباط با هم نوعان ،حس تعلق به مکان و خاطره انگیزی را بوجود اورد،می باشند.
از آنجا که در گذشته محلات نقش گسترده ای در شکل گیری تعاملات اجتماعی ایفا می کردند لذا خلق مجموعه ای متمرکز از عملکرد های خدمات شهری همساز و یا مکمل یکدیگر می تواند جذابیت عرصه های جمعی آن ،مردم را به سمت فضا سوق داد.
جین جیکوبز یکی از اندیشمندان صاحب مسائل شهری است. وی اعتقاد داشت که تمرکز باعث شکلگیری روابط و علائق اجتماعی و انسانی می شود، بنابراین در ساماندهی های شهری به جنبه های جمعیتی و اقتصادی توجه خاص دارد و در برقراری نظم و ساماندهی، به جامعیت، قابلیت انعطاف،ریتم، توانایی سنجش و اندازه گیری توجه می کند.
فرانسیس تیبالدز صاحب نظر برجسته مسائل شهری است. تیبالدز تقویت حضور مردم در عرصه های فعالیت جمعی را ضامن پویایی وجذابیت این فضاها می داند وی معتقد است ،تقویت کیفیت حضور مردم در فضای شهری یا محیط شهری با میزان ادغام کاربری ها با یکدیگر در ارتباط است. در زندگی یک شهر یا محیط شهری کاربری ها و فعالیت ها از ساختمان ها مهمترند. افزایش تنوع باعث می شود شهر محیطی پویاتر و شادابتر داشته باشد 3
و هم چنین پاکزاد در در زمینه کالبد و نحوه طراحی این گونه می گوید که کیفیات طراحانه ای چون: تعیین و یکپارچگی فضا، ابعاد، تناسبات، انعطاف پذیری، فرم، هندسه، مصالح، محصوریت، بدنه ها، پیوستگی کالبدی و فضایی نیز می توانند در ادراک فضا به عنوان کل و در نتیجه تاثیر مطلوب بر ادراک انسان موثر باشند
اما در مقابل بی توجهی به عوامل زیر سبب می شوند تا فضاهای عمومی فعلی نتوانند به لحاظ اجتماع پذیری به نحو مطلوبی پاسخگو باشند:
1. فرصت های کالبدی مناسب جهت نشستن، مکث و تامل بیشتر در فضا
2. فضاهای کانونی جهت تجمع افراد مثل: ایستگاه اتوبوس، مکان غذا خوردن و ...
3. ورودیهای دعوت کننده و دسترسی به فضا به لحاظ بصری و کالبدی
4. پیش بینی عناصر عملکردی در کنار ابعاد زیبایی شناسانه آن
5. راه ها و ارتباطات فضایی مناسب در هدایت مردم درون فضا، خوانایی و وضوح فضایی
6. کنترل وسائل نقلیه و امنیت پیاده
7. تعریف بدنه ها و هویت جداره ها
8. ارتباط با سیستم حمل و نقل شهری
9. پیش بینی فعالیت های جاذب
جدول:1 بررسی کارهای مشابه انجام شده،ماخذ:نگارنده
در محاوره های فارسی، محله هم یک واحد فیزیکی است و هم یک واحد اجتماعی، که به ویژه از نظر اجتماعی دارای وجوه مشترک باشند. به لحاظ معنایی جای حلول، فرود، جا و مکان می باشد، و محله جایی برای نمود عینی آنهاست
کوچکترین واحد عملکردی تقسیمات شهری محله است. سازمان و استخوان بندی محله نیز می تواند یکی از محورهای کلیدی در تعریف محله باشد. وجود و تداوم محور اصلی محله همراه با گذرهای پیاده، شبکه ای از مراکز فرعی محله و وحدت شکلی آن را باید چارچوب و استخوانبندی اصلی محله دانست. ترکیب عملکردها و فعالیت ها برای ایجاد وحدت فضایی، وجود نشانه ها و عرصه های مختلف نیمه خصوصی، نیمه عمومی و عمومی به عنوان بستر اصلی در تعاملات نیز از ویژگیهای محله محسوب می شود
محله برای خودش بازارچه، مسجد، مدرسه و دیگر چیزهای مورد نیاز را داشته است. محله ها به وسیله کوچه هایی به ارسن بازار یا دل شهر وصل میشده است. هر اندازه وسعت محله کمتر و دسترسی به مرکز محله سهلتر باشد، احساس تعلق به محله تقویت میشود و هر اندازه که دسترسی به نیازهای روزانه و تجهیزات شهری با اتومبیل صورت گیرد و فاصله حرکت بیشتر باشد به همان اندازه احساس محله ای کاهش می یابد. برای تشکیل یک محله شهری شرایط زیر لازم می باشد
ابعاد محله :
فضای شهری:
فضاهای شهری بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرها هستند که به نوعی تبلور ماهیت زندگی جمعی می باشند .یعنی جایی که شهروندان در آن حضور دارند .فضاهای شهری صحنه ای است که داستان زندگی جمعی در آن گشوده میشود
اندیشمندان اهمیت فضای شهری را به جهت رابطه ای می دانند که با راهبردهای اجتماعی، پالایش ساخت اجتماعی، تولید کیفیت انسانی - عاطفی در جامعه، بیان زندگی فعال مردم، فعالیت سیاسی، زندگی سالم شهری و مانند آن دارد . 12 فضایی است که به همه مردم اجازه می دهد که به آن دسترسی داشته باشند و در آن فعالیت کنند. در این فضا فرصت آن وجود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شوند و برخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع بپیوندند و افراد در یک محیط اجتماعی جدید باهم اختلاط یابند .
بنابراین " شرط اساسی برای اینکه یک فضای عمومی شهری تلقی شود این است که در آن "تعامل و تقابل اجتماعی" صورت گیرد فضای شهری عنصری سازمان یافته، آراسته و واجد نظم است که به صورت بستری برای فعالیت رفتارهای انسانی عمل می نماید کاربرد عمومی فضاهای شهری ایجاد آرامش، سرگرمی و محلی برای گردش، فراهم آوردن ارتباط و زمینه معاشرت وامکان تردد می باشد.
پس فضای شهری بستری محاط شده بوسیله عناصر شهری است که در آن روابط و فعالیت های اجتماعی متبلور شده و شکل می یابند. چنین مکانی به سبب خصوصیات کالبدی نمادین خود واقعه و حادثه های جاری در آن هویت بخش بوده و موجود خاطرات فردی و جمعی در اذهان افراد و جامعه می گردند. از میان فضاهای شهری مسیرها عمده ترین سهم را نسبت به سایرین به خود اختصاص می دهد .مسیرها فضاهایی را تصویر میکنند که به صورت روزمره بیشترین حیات جمعی را در خود جای می دهند .این مسیرها به صورت انواع خیابان های شهری، عبوری، محلی، بلوارها، کوچه ها و بنبست ها و پیاده راه ها در سطح شهر عینیت می یابند . 11 در تعریف فضای شهری سه ویژگی برای این فضا مشخص شده است . آن سه ویژگی عبارت اند از:
-1 بازبودن.
-2 همگانی بودن.
-3 دارای تعاملات اجتماعی بودن.
در واقع فضایی را میتوان به عنوان فضای شهری در نظر گرفت که حداقل یک طرف آن باز بوده و فرصت حضور برای همه افراد جامعه به طور یکسان وجود دارد و از همه مهمتر باید دارای تعاملات اجتماعی باشد
فضای شهری اجتماع پذیر:
همانطور که میدانیم فضا و جامعه به شکل مشخصی به یکدیگر مرتبطند. اینکه بخواهیم به فضا بدون توجه به بستر اجتماعی آن و یا به جامعه بدون توجه به ظرف فضایی آن بپردازیم بسیار مشکل خواهد بود. بنابراین این رابطه به صورت یک فرآیند دوطرفه است که در آن مردم و جوامع فضاها را به وجود آورده و تغییر می دهند، در حالیکه این مردم خود به طرق مختلف تحت تاثیر این فضاها قرار دارند.
"دیر و والش1، عقیده دارند که روابط اجتماعی می تواند در فضا شکل بگیرد - جایی که ویژگی های سایت بر فرم مجتمع زیستی اثر می گذارد - و همچنین توسط شکل فضا مورد تهدید قرار می گیرد - جایی که محیط فیزیکی انجام عملکردها را سهولت میبخشد و یا مانع آن میشود - و یا فضا واسطه انجام برقراری روابط اجتماعی می گردد
