بخشی از مقاله
چکیده
در بررسی بافت هاي تاریخی شهرهاي مختلف آمیخته به فرهنگ ایرانی- اسلامی،نکته اي که خود را بصورت مشترك بروز می دهد،ویژگی بطنی و کالبدي قدیمی آنهاست که با گذشت سال ها و در برخی موارد قرن ها از احداث این معابر و مکان ها،هنوز هم جذابیت خاص خود را به رخ بیننده می کشند و در تقابل با بافت هاي نوساز،برتري خود را در بخش هویت مکانی حفظ نموده اند و نیز حتی در بسیاري موارد،این ویژگی خاص، قابل قیاس با بافت هاي جدید نمی باشد.هدف از این مقاله بررسی عوامل موثر در بوجود آمدن حس مکان در بافت هاي تاریخی و در مورد خاص،بخشی از خیابان امام خمینی - ره - ارومیه است که با بررسی عوامل مختلف از جمله عوامل سیاسی،اجتماعی،اقتصادي،گره هاي مکانی، ... و در نهایت نتیجه حاصل از این روابط در بافت کنونی و تبیین این موارد بتوان گامی در جهت شناخت روح کالبدي این بافت ارزشمند برداشت و زمینه هاي بهتري در جهت مداخلات و تغییر کاربري هاي به جا و مناسب ایجاد نمود.
مقدمه
شهرهاي ایران هرکدام حاصل رشد و توسعه روستایی کوچک بوده و به تناسب موقعیت هاي اقلیمی و جغرافیایی،منابع،عوامل سیاسی،عوامل اجتماعی و ... به شکل هاي کنونی در آمده اند. هرکدام از این شهرها که داراي ویژگی هاي خاصی بوده که در طول زمان توسعه کالبدي آنها،در بطن و کالبد اصلی حفظ شده و در بسیاري موارد توسعه داده شده و چیزي به نام روح مکان را در خود پرورش داده اند.روح مکان ویژگی بارز معماري سنتی هر منطقه اي است که داراي سابقه معماري درخشانی بوده است.حتی در مورد شهرهاي کشور امریکا-با وجود سابقه بسیار کم معماري آن در برابر کشورهاي دیگر- از نقدهاي بسیار بر معماري کنونی آنها می توان این نکته را دریافت که ویژگی روح مکان،حلقه گمشده در بسیاري از معماري هاي کنونی است. لوییس مامفورد در اعتراض به شهرهاي امریکایی چنین می گوید: این شهرها از نظر معماري و هم از نظر اجتماعی آنچنان فاقد شخصیت و هویت است که پست ترین محلات قدیمی،حتی با زشتی و بی نظمی خود، "باشخصیت و مغتنم" به شمار می آیند. ]مزینی[161:1372 ظهور انقلاب صنعتی و تحولات بعد از آن،نقش عوامل اجتماعی،فرهنگی و تاریخی را در شکل گیري شهرهاي معاصر به شدت کاهش داد که نتیجه بارز آن،محو تدریجی خصوصیات ارزشمند و بروز مشکلات عدیده در بافت هاي شهري معاصر است. ]بحرینی[123:1390 پاره اي از این مشکلات عدیده اي را می توان در تجربیات اسکار نیومن - خلق فضاي قابل دفاع - مطالعه کرد که نتیجه معماري مدرن بدون حضور روح مکان است.پروژه هاي بزرگی همانند پرویت -ایگو ،فایو اوکس،دیتون و ... دچار تزلزل،مشکلات شدید اجتماعی و فرهنگی و در مواردي ناچار به تخریب کامل شدند و دلیل آن چیزي نبود جز عدم حضور عنصر ارزشمندي که "روح مکان" نام دارد.
معماري سنتی ایرانی برخلاف بسیاري از نظام هاي معماري و منظرشهري،پیش و پس از اسلام داراي ویژگی هاي بنیادین مستحکم در نظام طراحی، عملکردي و ساختار فضایی بوده و تا به امروز نیز از چیزي سخن می گوید که روح ایرانی بودن را در خود حفظ کرده است و حداقل آسیب هاي اجتماعی را در مقایسه با موارد مذکور و بسیاري موارد دیگر دارا بوده است. مطالعه در مورد ویژگی هاي بنیادین این نظام طراحی به منظور تبیین آنها،از طریق بررسی موارد برجاي مانده ازگذشته به تنهایی پاسخگوي سوالات نخواهد بود،زیرا در بررسی روند توسعه کالبدي خیابان ها در طول زمان احداث آنها تا زمان معاصر،مجموعه عواملی دخیل بوده اند که در مجموع باعث حفظ برخی ویژگی هاي اصلی کالبد آن شده و برخی دیگر را با تغییراتی،به شکل هایی تغییر داده اند که در هر زمان با کالبد زندگی اجتماعی همان زمان مطابقت داشته باشد.از جمله این عوامل می توان به عوامل اجتماعی،سیاسی و اقتصادي اشاره نمود.تعیین سلسله مراتب،درونگرایی در معناي عنصري از بافت شهر،خطی بودن با نبودن برخی عناصر و ... همه حکایت از روحی دارند که با فرهنگ ایرانی درآمیخته و مطالعه اجتماعی و فرهنگی شهرها "به موازات" مطالعات کالبدي ما را به اصل آن ویژگی هاي ارزشمند می رساند. در این مقاله برآنیم تا با تبیین موارد موثر بر هویت مکان در بافت هاي تاریخی ،دلایل پایداري اینگونه بافت ها را بررسی نماییم و شناخت و دید بهتري از بافت را جهت مداخلات آتی ارائه نماییم.
مفهوم مکان
در تبیین واژه مکان جهت دستیابی به مفهوم آنچه که معماري ایرانی-اسلامی ارائه می کند،ذکر برخی ویژگی هاي کلی آن که در تعاریف متعدد این واژه -که در بسیاري منابع آمده - ضروري است و با مقایسه این معانی است که می توان برداشت جامع و کامل تري نسبت به مکان در معماري ایرانی-اسلامی ارائه نمود. در هنر معماري ایرانی پیش از ورود اسلام ، واژه هایی نظیر راست گوشه بودن،ارتفاع بلند در ورودي ها و عظمت گرایی،درون گرایی و... بسیار رایج بوده و پس از ورود اسلام،این واژه ها با مسائل اعتقادي آمیخته گشتند و معانی گذشته را به معناي ایرانی-اسلامی تبدیل نمودند. ادوارد رلف مکان را "ترکیبی از جا،منظر،آیین،مسیر،افراد دیگر،تجربه شخصی،اهمیت دادن و پاسداري از کاشانه و زمینه اي دیگر براي مکان ها معرفی می کند"[Relph,1976:29] در تعریفی دیگر از سیمون می خوانیم: "مکان دربرگیرنده ي مشخصه هاي انسانی است و بدون فهم جامعی از مکان نمی توان علت خاص بودن برخی مکان ها را توضیح داد." [seamon & sowers,2008:45] در تعریفی نزدیکتر به مفهوم معماري ایرانی اسلامی باید این تعریف را دکر کرد که "مفهوم مکان از ظرف - جسم - و مظروف - روح - تشکیل شده است.مکان وجود محسوس و ملموس ندارداما در ذهن بینده اي که بصورت بصري مرزهاي فیزیکی را درك می کند،وجود دارد." ]اردلان و بختیار[43:1390 تبیین مفهوم واژه مکان از میان این تعاریف با توجه به مفهوم گسترده برخی واژه ها کار دشواري است و نیاز به تبیین و بسط واژه هاي زیرمجموعه دارد.ولی آنچه که از مجموع تعاریف حاصل می شود،تاکید بر منظر و بخش بصري،آیین مردم،مشخصه هاي انسانی،تعاملات افراد و کارکرد میان ظرف و مظروف است که هماهنگی میان کلیه این عناصر،وحدت بخش و بوجود آورنده مکان هستند. واژه مکان در بافت هاي تاریخی از ویژگی منحصر به فردي برخوردار است و آن ویژگی،دارا بودن خصوصیاتی است که همانند تاریخچه اي مصور آمیخته با فرهنگ هاي مختلف به زمان معاصر پاي نهاده است.
