بخشی از مقاله
رویکرد جامع در احیاء کارکرد طبیعی و باززنده سازی ارزشهای تاریخی رودخانه های شهری با تعامل بین طراحی اکولوژیک و باغسازی ایرانی (نمونه موردی: مهرانرود تبریز)
چکیده
اغلب تمدنهای قدیمی و شهرهای امروزی در کنار منابع آب شکل گرفتهاند . رودخانهها بهدلیل تأمین آب مورد نیاز برای حیات و کشاورزی بشر، همچنین دارا بودن اکوسیستمها و مناظر طبیعی بکر همواره مورد توجه بودهاند. ولی امروزه با توسعه شهری ناپایدار و افزایش اثرات نامطلوب ساخت و ساز بر جداره ساحلی رودخانه، حریم رودخانه ازبین رفته و ضمن ایجاد تغییرات شدید در ساختار طبیعی رود به حیات رودخانه نیز آسیب جدی وارد شده است. بدین ترتیب با پنهان شدن چهره طبیعی رود در اثر ساخت و ساز، عملاً این اکوسیستم طبیعی تا حد یک مسیل فراموش شده تنزل مییابد.
در دهههای اخیر با افزایش نگرانیهای جوامع علمی و ارتقاء سطح آگاهی افکار عمومی نسبت به محیط زیست، ضرورت احیای مناطق متراکم و آسیب دیده شهری، حفاظت و باززنده سازی منابع طبیعی در شهرها و افزایش کیفیت منابع آب در کنار ارتقای کیفیت فضایی به شدت احساس میشود. با توجه به این دیدگاه ها، مرمت محیطی رودخانه های شهری مستلزم تلفیق رویکردهای اجتماعیBتاریخی با اصول طراحی اکولوژیکی است.
هدف از این تحقیق باززنده سازی بخشی از رودخانه مهران رود تبریز در محدوده باغ تاریخی خلعت پوشان جهت تبدیل آن به یک محور سبز و حاشیه فعال شهری می باشد. باززنده سازی این مسیر می تواند آنرا به عنصر مهمی در شهر تبریز تبدیل کرده و با احیا ساختار طبیعی رود موجب ارتقای کیفیت های محیطی و حفظ ارزش های طبیعی - تاریخی این محور می شود.
روش تحقیق در پژوهش توصیفی-تحلیلی می باشد که پس از مطالعه وبررسی اصول طراحی منظر اکولوژیک واصول باغسازی ایرانی(باغ تاریخی خلعت پوشان) ،به رویکردهای جامعتر برای مرمت محیطی رودخانه هایی که در تعامل با شهر و تاثیرات کالبدی-اجتماعی آن می باشند رسید که بازگشت رابطه صحیح و معقول انسان و طبیعت در تمامی اجزا و عناصر طراحی- دعوت عمومی به احیا بینش طبیعت گرای انسانی در شهر ها از جمله این رویکرد ها می باشند
کلمات کلیدی:
اکوسیستم طبیعی رودخانه، مرمت محیطی رودخانه شهری، اصول طراحی منظر اکولوژیک، اصول باغسازی ایرانی
.1 مقدمه
امروزه با توسعه روز افزون سکونتگاههای بشری خطر نابودی طبیعت بیشتر شده است با پیشرفت علوم مختلفی چون اکولوژی در بخش های مختلف اصول طراحی برای توسعه نیز دستخوش تغییراتی شده است به گونه ای که تعامل متقابل بین توسعه همه گانه و حضور انسان در طبیعت شکل گرفته است برای این منظور تلفیق مناطقی از شهر که در ارتباط با رودخانه ها می باشند نیز دارای اهمیت می گردد به گونه ای که برای بقای اکوسیستم رودخانه علاوه بر احیای کارکرد رود نیاز به توجه به کارکرد های با ارزش شکل گرفته کنار رود می باشد در این راستا شناخت دقیق کارکرد های متنوع متاثر از رود در ایجاد یکپارچگی بیش از پیش بین ساختار طبیعی و بافت شهری تاثیر گذار خواهد بود
.2 لزوم احیای کارکرد طبیعی مهران رود
مهران رود از کوه سهند سرچشمه گرفته و با عبور از دره لیقوان به شهر باسمنج در جنوب شرق تبریز میرسد؛ سپس در مسیر خود با پیوستن به رودخانههای فصلی و فرعی متعدد بر آب آن افزوده میگردد و از سمت شرق تبریز، وارد این شهر میشود. مهرانرود پس از ورود به تبریز از محلههای قدیمی با جهت شرقی-غربی، عبور می کند و پس از آن در ناحیه شمال غربی تبریز و در پیرامون فرودگاه این شهر به تلخهرود میپیوندد. و این رودخانه بیشتر ماههای سال کمآب و در برخی ماههای گرم، خشک میشود.
ورود این رودخانه به داخل شهر سبب شده که تحت تاثیر اختلالات در اثرتوسعه شهری ، ساختار طبیعی دستخوش تغییرات زیادی شده و ارتباط بستر با رود از بین رود به گونه ایی که با افزایش ساخت و ساز در جداره ساحلی رودخانه ، به تدریج جداره طبیعی آن با تهدید مواجه شد.. با پنهان شدن چهره طبیعی رود پشت دیوار های بلند، عملا این اکوسیستم طبیعی از فضای شهری حذف و تا حد یک مسیل فراموش شده تنزل پیدا کرد.
مهران رود از قسمت شرق تبریز (محدوده مطالعاتی)که وارد شهر می شود در جانب جنوبی از کنار مجموعه باغ های تاریخی خلعت پوشان عبور می کند در جانب شمالی مهران رود کارگاه های سنگبری واقع شده اند که در حال تعرض به حریم رودخانه می باشند و اتوبان تبریز تهران از مقابل این کارگاه ها عبور می کند که مسیر قدیمی جاده ابریشم نیز بوده است .
با این اوصاف مسئله ای که مطرح است استفاده از پتانسیل های بالای پیرامون رود چه از لحاظ حضور باغ قدیمی و چه از لحاظ اقلیم ، پوشش گیاهی ، دید و منظر خوب و ... در جهت باز زنده سازی و احیا محیطی می باشد
با افزایش آگاهای های محیطی در طول دهه های اخیر ضرورت احیای مناطق متراکم و آسیب دیده شهری و حفاظت و بهسازی منابع طبیعی در شهرها و افزایش کیفیت منابع آبی در کنار ارتقای کیفیت های فضایی به شدت احساس می شود. با توجه به این دیدگاه ها، باززنده سازی رودخانه های شهری نیاز به ادغام کردن رویکردهای اجتماعیBتاریخی با مسائل اکولوژیکی دارد و راه کارها باید به گونه ای انتخاب شوند که تعادلی میان رویکردهای اجتماعی،تاریخی، هیدرولوژیکی و اکولوژیکی برقرار شود.
باززنده سازی این مسیر می تواند آنرا به عنصر مهمی در شهر تبریز تبدیل کند و به منظر ورودی شهر هویتی دیگر گونه ببخشد. باز زنده سازی حاشیه رود و احیا ساختار طبیعی رود موجب ارتقای کیفیت های محیطی و حفظ ارزش های طبیعی - تاریخی این محور می شود .
.3 اهداف کلی طرح :
▪ باززنده سازی رودخانه در مقطع مورد نظر جهت تبدیل آن به محوری سبز و یک حاشیه فعال شهری جهت حضور مردم
▪ احیای حیات طبیعی رودخانه
▪ توجه به حریم باغ قدیمی و طراحی سازگار با محیط اطراف
▪ افزایش توجه عمومی به میراث تاریخی و طبیعی
روش تحقیق در پژوهش توصیفی-تحلیلی می باشد که پس از مطالعه وبررسی اصول طراحی اکولوژیک واصول باغسازی ایرانی(باغ تاریخی خلعت پوشان)و رویکرد های اجتماعی - محیطی ،به رویکردهای جامعتر برای مرمت محیطی رودخانه هایی که در تعامل با شهر و تاثیرات کالبدی-اجتماعی آن می باشند خواهیم رسید
×
.4 طراحی اکولوژیک
هر ارگانیسم زنده تعادلی بین نیازهایش و منابع موجود در محیط بر قرار می کند و انسان هم نباید مستثنا باشد در این رویکرد به جای نیاز های عملکردی انسان به عنوان اساس طرح ، اجزای سایت شامل توپوگرافی ، خاک ، پوشش گیاهی و ... بر اساس ویژگی خود در محل و ارتباطشان با هم و عناصر فرهنگی محیط اساس طرح هستند
.1 .4 هدف طراحی اکولوژیک
مهمترین هدف طراحی اکولوژیک یک منظر ، احترام به توانمندی بقا در طبیعت است که به معنای کاهش تاثیر دخالتهای بشر در طبیعت و تهدیدات ناشی از این دخالتها بر این توانمندی حیات است
.2 .4 اصول طراحی اکولوژیک
تایر و سیم ون در این پنج اصل را در یک فرایند طراحی اکولوژیک تعریف می کنند .
▪ راه حلها باید از خود مکان بر خیزند : طرحها می بایست پاسخگوی شرایط و اوضاع محلی باشند
▪ محاسبات اکولوژیک عامل تعیین کننده در طراحی هستند و اطلاعات مربوط به هزینه های زیست محیطی را برای اخذ تصمیمات طراحی مهیا می سازند .
▪ در طراحی با طبیعت باید اجازه داد تا فرمها و فرایند های طبیعی راهنمای طراحی باشند و بدین ترتیب با آن طرح ادغام گردند . همچنین هر جا که مناسب باشد امکان خود طراحی توسط سیستم ها و فرایند های طبیعی فراهم شود.
▪ همه طراح هستند لذا در روند طراحی هر دانش خاص را که فرد ارائه می دهد ارج نهاده می گردد و از نظرات متخصصین تاثیر گذار در طراحی استفاده می کنند .
▪ طبیعت را قابل رویت سازید ، در ارائه راه حلهای طراحی با آشکار ساختن فرمها و فرایند های طبیعی ، به طبیعت انسجام ، وضوح و وحدت ببخشید .
بعد ها این اصول در انواع تخصص های طراحی با عنوان کلی طراحی محیط بسط داده شده اند و اکولوژی با بکارگیری متخصصان طراحی محیط شامل معماران، معماران منظر و طراحان منظر شهری وارد عرصه طراحی شد[7] و[8]
نتایج در این طراحی دارای توالی و سلسله مراتب بوده و کل گرا هستند و بصورت چارچوبی می باشند که قابل اجرا در مناطق جغرافیایی مختلف و مقیاس های مختلف از جمله محلی ، شهری و منطقه ای هستند [7]
.5 باغ ایرانی
باغ ایرانی پدیده ای فرهنگی،تاریخی،کالبدی در سرزمین ایران است و معمولا به صورت محدوده ای محصور که در آن گیاه ، آب و ابنیه در نظام معماری مشخصی با هم تلفیق می شوند و محیطی مطلوب ، ایمن و آسوده برای انسان بوجود می آورد ، ساخته می شود . [5]
تعاریف گوناگونی از باغ ایرانی با رویکرد های مختلف ارائه شده ولی در این کلام به دلیل مقایسه همسان با اصول طراحی اکولوژیک رویکرد های محیطی- ساختاری و به جهت ایجاد پایداری در محیط به معنای عام رویکرداجتماعی باغ مورد توجه است
.1 .5 رویکرد محیطی و ساختاری باغ ایرانی
▪ استقرار باغ ها در دل بیابان ، در دامنه کوه ، در امتداد مسیل ها علاوه بر ایجاد محیطی زیبا و سودمند ، توان محیطی پنهان منطقه را نیز آشکار می سازد و خود سبب نظم بخشیدن به یک اکوسیستم غنی می شود [2]
▪ پس دیوار باغ ایرانی ، حد و مرزی در محیط به وجود می آورد که در آن همه اجزاء و عناصر گرد آوری می شوند و به آشکارگی هستی می پردازند و معانی فهمیده شده از محیط را توسط انسان بیان می کنند . به این ترتیب باغ خود تبدیل به محدوده ای مرکزی می شود که می تواند به منزله کانونی برای محیط اطراف خود عمل کند و با درجات مختلفی از پیوستگی در جهات مختلف گسترش یابد . به همین دلیل اطراف باغ ایرانی و خارج از محدوده آن همواره تاثیری از نظام و هستی باغ به چشم می خورد پس می توان گفت بر خلاف تصور رایج ، باغ ایرانی نه تسلیم ساختن زمین که آزاد کردن ان است تا خود آنچه هست باشد [6]
.2 .5 رویکرد محیطی و اجتماعی باغ ایرانی
باغ در ایران به عنوان جایی برای ارتباطات اجتماعی معرفی شده ، چنان که دیوید استروناخ در کاوش و معرفی باغ سلطنتی پاسارگاد مربوط به دوره هخامنشیان عقیده دارد : باغ مکانی نیست که یک ایرانی بخواهد در آن گردش کند ، بلکه جایی است که او می خواهد در آن بنشیند و دوستان خود را با گفتگو ، موسیقی ، مباحث فلسفی و مشاجره سرگرم کند و چه بهتر که او در این حال بتواند بارش باران بهاری را نیز ببیند ، زیرا او می داند این باران تا ماههای دیگر نخواهد بارید . [1]
.3 .5 باغ خلعت پوشان تبریز
باغ خلعت پوشان در جنوب شرق تبریز در جوار رودخانه فصلی مهران رود واقع شده است (شکل 1و(2 که به صورت کریدوری سبز در کنار رود امتداد دارد این باغ ازجمله باغ های آبی دوران قاجار می باشد این باغ باغ حکومتی برای انجام مراسم خلعت پوشانی با کارکرد کشاورزی بوده است . طبق پژوهشی که در مورد مستند سازی این باغ با راهنمایی خانم دکتر بهبهانی انجام گرفت در نهایت نقشه شماتیکی از الگوی ساختاری این باغ بر اساس شواهد تاریخی موجود ترسیم گردید(شکل
(3
ساختار هندسی در باغ آبی خلعت پوشان بر اساس دو محور عمود بر هم می باشد که طبق شواهد تاریخی موجود مبنی بر شباهت ساختاری بین باغ خلعت پوشان و باغ ائل گلی تبریز ،کوشک باقی مانده از این باغ که در حال حاضر در حال مرمت می باشد بین استخر آبی واقع بوده که آب مورد نیاز کشاورزی را از طریق مهران رود در جوار خود تامین می کرده است
