بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش قصد دارد تا مفهوم آرمانشهر در اندیشه و نظام فلسفی شرق و غرب را در دو دیدگاه فارابی و آگوستین، که به لحاط زمانی و نگرش بر محتوا با یکدیگر انطباق دارند، مورد مطالعه و تحلیل قرار دهد. بر این اساس پژوهش حاضر در زمره پژوهشهای کیفی و تطبیقی قرار دارد، که پس از بررسی مفاهیم نظری در مدینه فاضله فارابی و شهر خدای آگوستین، با تعریف گزارههای قیاس به بررسی تطبیقی آنها میپردازد.
نتایج پژوهش نشان میدهد که گرچه اندیشه آرمانشهری در دو دیدگاه فارابی و آگوستین دارای وجوه اشتراک و افتراقهایی است، اما آنچه حایز اهمیت است تلفیق حکمت نظری و عملی فارابی بر مدینه فاضله و نگرش خیالپردازانه آگوستین در توصیف شهر خداست.
به نظر میرسد این وجه تمایز در اندیشه فلسفی آرمانشهری، فارغ از میزان تحققپذیری، موجب شده است تا فارابی فراتر از آگوستین، بتواند اصول بنیادین مدینه فاضله خود را منطبق بر قدرت تعقل تشریح نماید. گو آن که میتوان آثار اندیشهها و خطوط فکری او را در قالب مفاهیم کلیدی مدینه فاضله، در نظریههای شهرسازی دوران معاصر دنبال نمود.
.1 مقدمه
شهر و شکلگیری آن در اندیشه بشری از همان آغاز، مفهوم خود را در حکمت و فلسفهای جستجو میکرده است که در خاستگاه سرزمینی و نحوه نگرش به جهان زمینی و ماورائی ریشه داشته است. اندیشه وجود آرمانشهر، بازتابی از یک اندیشه دفاعی بشر در برابر سختیها و دلتنگیهای روزگار بوده که میتوان آن را با مفهوم ناخوشایندی از وضعیت موجود و تلاش برای تغییر آن بر اساس تصویری موهوم از گذشته یا آینده توضیح داد.
اصیل - اصیل، - 1381 در مورد اندیشه آرمانشهری چنین مینویسد: »اندیشه آرمانشهری، آرمانی شریف است که ازتخیّل فرهیختگان و تأمل آنان در اوضاع و احوال روزگارشان حاصل میشود و قصد طراح آن معرفی نظام آرمانی است که هم بهعنوان غایت کمالجویی انسان به کار میرود و هم نفی نظامهای سیاسی موجود است.«
در تاریخ اندیشه سیاسی و فلسفی غرب، فلاسفه یونانی در جستجوی تصویری از مدینه فاضله در بنیانگذاری شهر بودند تا جایی که تمنای وجود آرمانشهر، در دوران قرون وسطی در پی برپا داشتن "شهر خدا" آگوستین مقدس تجلی نمود. ولی در جهان شرق بطور عام و در سرزمین ایران بطور خاص، اندیشه آرمانشهری از روزگاران قدیم بازتابی میشود از جهان هستی با همه فراخی و گستردگی آن، که فراتر از الگوی زمینی از نمونهای ماورایی و آسمانی نقش میپذیرد. چنین بنمایه و سرشتی از ماهیت اسطورهای آرمانشهر، در دوران اسلامی با حمکت اسلامی و مفاهیم دینی پیوند میخورد و در مدینه فاضله فارابی تبلور مییابد.
در تفکر اسلامی، نخستین بار واژه آرمانشهر توسط فارابی بهصورت مدینه فاضله بهکار گرفته شد و آنان که در قلمرو فلسفه درباره بهترین جامعه به بحث پرداختند، پیرو وی بودند - اصیل، . - 29 :1381 باید گفت که آرمانشهرهای ایرانی، برخلاف نمونههای یونانی آن، نیروی خود را نه از خرد و تعقل فلسفی - که نتیجه غور فلسفه یونانی در اخلاق، عدالت و مدنیت بود - ، بلکه از ادراک اسطورهای و رازآمیز نسبت به جهان هستی اخذ میکردند. به عبارتی دیگر، آرمانشهر یونانی زاییده تعقل فلسفی و آرمانشهر ایرانی نتیجه درک رازآلود جهان بودهاست
در مقاله حاضر سعی بر آن است تا نحله فکری اندیشههای آرمانشهری در دوره قرون وسطی و سدههای آغازین دوران اسلامی در دیدگاه دو اندیشمند فارابی و آگوستین مورد ارزیابی قرار گیرد و در پایان با مقایسه دیدگاهها و بیان اشتراکها و افتراقها، تداوم اندیشه فلسفی آنها در رویکردهای شهرسازی معاصر دنبال شود.
2. ادبیات تحقیق
2.1. پیشینه پژوهش
رکابیان - 1391 - ، در پژوهشی با عنوان مدینه فاضله در اندیشه سیاسی فارابی و آگوستین قدیس ، به دنبال پاسخی برای این پرسش بود که جامعه آرمانی فارابی وآگوستین دارای چه ویژگیهایی است؟ نگارنده ضمن تبیین مدینه فاضله در اندیش هر دو متفکر، به اشتراکات و افتراقات هر دو پرداخته و درصدد اثبات این فرضیه بوده است که نظام آرمانی فارابی در مدینهالنبی تحقق پذیرفته و در طول زمان، قابل تحقق بوده و میباشد، اما جامعه آرمانی آگوستین درصدد رفع شبهه بوده، یک تئوری افسانهای است نه واقعی.
رفاهت - 1392 - در پایاننامه کارشناسی ارشد به بررسی مقایسهای سن آگوستین و فارابی پرداخت. در این پژوهش رویکردهای معرفت شناسانه، انسانشناسانه و سیاستشناسانه دو اندیشمند، مورد بررسی قرار گرفت تا در نهایت نحوه تعامل انسانشناسی و سیاست در اندیشه آنها حاصل شود. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که نگرش آگوستین به سرشت و سرنوشت انسان باعث در حاشیه قرار گرفتن سیاست در اندیشه وی شده، حال آنکه نحوه نگرش فارابی نسبت به سرشت و سرنوشت انسان باعث در متن قرار گرفتن سیاست در اندیشه وی شده است.
الفتینیا - 1392 - ، در پایاننامه کارشناسی ارشد با موضوع " بررسی مدینه فاضله فارابی و شهر خدای آگوستین"، در پی پاسخ به این پرسش است که هدف مدینه آرمانی فارابی و آگوستین چیست؟ آیا مدینه آرمانی مورد نظر آنها قابل تحقق است؟ نتیجهای که از این پژوهش حاصل شد آن بود که هدف نهایی مدینه آرمانی هر دو اندیشمند رسیدن به سعادت و رستگاری اخروی و جاودانی است؛ با این تفاوت که مدینه فاضله فارابی در واقعیتِ عینی به رهبری پیامبر اکرم - ص - شکل گرفته است و مدینه الهی آگوستین در قالب یک ایده و نظریه باقی مانده است و واقعیت خارجی در این جهان ندارد و نخواهد داشت.
کرباسیزاده و ذوفقاری - 1393 - در پژوهشی با عنوان "بررسی تطبیقی شهر خدای آگوستین و مدینهی فاضله فارابی"، با مروری بر کتاب "شهر خدا" اثر آگوستین و کتاب "آراء اهل مدینه فاضله" اثر فارابی، مفاهیمی چون شهر، عدالت و سعادت و در نهایت مبانی نظری آنها را مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن بود که اندیشه آگوستین در فلسفهی مدنی ییشتر صبغه کلامی و اندیشه فارابی صبغه فلسفی داشته است.
.2.2 چارچوب نظری پژوهش
2.2.1. ماهیت مفهوم آرمانشهر در اندیشه فارابی
✓ شرایط زمانه فارابی
فارابی در عصر ضعف و تباهی خلافت عباسیان و ظهور فرمانروایان خودکامه و رشد شعور قومی در میان ملل زیردست عرب میزیست
عصری که فارابی در آن پرورش یافت و به خلق آثارش پرداخت، عصر گسترش جنبشهای استقلالطلبانه و عصر فزونی ستم حکام و سیهروزی خلق بود. زیرا اعراب، با استفاده از قدرت و نفوذ معنوی اسلام، حکومت جابرانهای داشتند و با اهانت به ملل غیرعرب، تعصبات دوران جاهلیت را احیا نمودند. بهطور کلی عصر فارابی با رویدادهای مهمی مقارن بود که میتوان آنرا در سه بخش مورد بررسی قرار داد
تحولات فرهنگی: اگر فرهنگ اسلامی به دو بخش تقسیم شود، یک بخش آن، زاده قرآن و حدیث و بخش دیگر زاییده ارتباطات فرهنگی دیگر اقوام با امپراطوری اسلامی است. در این صورت فارابی نماینده بخش دوم این نظام فرهنگی است.
تحولات سیاسی: عصر فارابی از نظر سیاسی قابل توجه است. زیرا امپراطوری اسلامی که با جنگهایی که بوجود آمد، به تدریج راه زوال و انحطاط پیمود به طوری که جهان اسلام از نظر سیاسی تجزیه شد و عظمت دیرین خود را از دست داد.
تحولات اجتماعی و اقتصادی: شرایط اجتماعی و اقتصادی عصر فارابی در خور تامل است. وجود باغها و بناهای مجلل توسط خلفای عباسی در بغداد، در کنار افراد فقیر و تنگدستی که بهدور از قصر خلیفه، تمام هم خود را مصروف پالایش حواس، اراده و تزکیه نفس میکردند، اندیشه فارابی را تحت تاثیر قرار میداد. بهگونهای که در پرتو چنین شرایطی بود که مدینه فاضله فارابی با اخلاقی صوفیانه، در واکنش به کاستیهای اجتماعی آن عصر، در قالب جمهوریت افلاطون ولی با جوهرهای اسلامی تنظیم شد.
✓ نگرش فلسفی فارابی به انسان و اجتماع
فارابی همچون ارسطو معتقد بود که انسان طبعا و فطرتا اجتماعی است و این اجتماعی بودن برای بقا و پایداری زندگی انسانی، حتمی و ضروری است. از دیدگاه فارابی، انسانها برای بقا و دستیابی به برترین کمالات انسانی نیازهایی دارد که به تنهایی قادر به رفع و تامین آنها نمیباشد، بلکه باید »جامعهای« تشکیل شود که هر یک از اعضای آن عهدهدار تامین بخشی از نیازهای آن جامعه باشد. بر این اساس مبتنی بر اندیشههای فارابی، بهترین اجتماع، مدینهای میباشد که مردم آن به اموری مشغولند که در نهایت، آن مدینه را به سوی سعادت رهنمون میسازد. فارابی این مدینه را، »مدینه فاضله« نام نهاده است.
»تعلیم و تربیت« از مهمترین پدیدههای اجتماعی در نظام فلسفی فارابی است. این موضوع مبتی بر اجتماعی بودن ذات انسان و تبدیل شدن او بهعنوان عضوی از اجتماع، واجد اهمیت است. به بیان دیگر تعلیم و تربیت از دیدگاه فارابی زمینه مناسب را برای کسب ارزشها، دانش و مهارتهای عملی فرد، در یک دوره و فرهنگ خاص فراهم میآورد. هدف از این »آموزش«، هدایت فرد به کمال است
