بخشی از مقاله
چکیده:
کشور ایران در سال های آینده، جزء کشورهای مواجه با محدودیت های آب خواهد بود. عوامل افزایش جمعیت، توسعه صنعت و ضعف مدیریت منابع آب، نه تنها بر مصرف آب افزوده، بلکه زمینه ساز تعطیلی کشاورزی و آلودگی شدید منابع آبی جهان میشود. با توجه به اهمیت موضوع بیان شده، در این مطالعه با تمرکز بر تحلیل وضعیت منابع آب و سطوح زیر کشت محصولات مهم کشاورزی کشور های اروپایی از جمله فرانسه، اسپانیا، لهستان و آلمان، به مقایسه کشور های ذکر شده با ایران پرداخته شد.
کشت فراسرزمینی به عنوان یکی از روشهای حفظ کننده منابع آبی ایران در سال های آتی، باید بخش جدایی ناپذیر کشاورزی قرار گیرد. با تحلیل وضعیت کشور های بیان شده، میتوان مناسبترین مقصدهای کشت فراسرزمینی را یافت نمود. نتایج حاکی از آن است که کشور های بیان شده دارای وضعیت مطلوب منابع آب هستند و از پراکندگی زمانی و مکانی بارش مناسبتری نسبت به ایران، برخوردارند. همچنین در مورد جو و تا حدود زیادی گندم، میتوانند مقاصد مناسبی برای کشت فرا سرزمینی باشند، اما در خصوص برنج مقاصد مناسبی نیستند.
مقدمه
آب، به جز نقش حیاتی که در تداوم زندگی هر فرد دارد، دارای نقشهای گستردهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جوامع میباشد. در تولید تمام کالاهای مورد نیاز انسان میتوان رد پای آب را دید. برای تولید انواع محصولات صنعتی و خدماتی در مراحل مختلف، آب مورد نیاز است. نقش آب در تولید غذا، بی بدیل است و تأمین امنیت غذایی به دارایی منابع آب هر کشور وابسته است.
با توجه به در هم تنیدگی امنیت غذایی و میزان منابع آب در هر کشور و منطقه، میزان آب برداشتی و نسبت آن با تجدید منابع در هر کشور، مشخص کنندهی درجهی امنیت غذایی آن کشور یا منطقه است و ریسک تأمین غذا را برای آن کشور روشن میکند. از آنجا که چرخهی آب در جهان یک چرخه بسته است و میزان مشخصی دارد، عدم تعادل در برخورداری از منابع آب با میزان تقاضای غذا در هر منطقه، میتواند بر عرضه و تقاضای غذا در جهان موثر بوده و صحنهی رقابتی را فراهم آورد که بیشتر کشورهای جهان در آن ایفای نقش مینمایند. تقاضای بیشتر مواد غذایی از سوی کشورهایی که وارد کنندهی این مواد هستند، موجب تغییر قیمتهای نسبی این مواد در بازار جهانی شده و بر اقتصاد این کشورها تأثیر خواهد گذاشت.
افزایش تقاضا و به دنبال آن افزایش تولید و صادرات، بر منابع آب کشورهایی که صادر کنندهی مواد غذایی هستند، فشار خواهد آورد و مشکلات محیط زیستی و کاهش کمیت و کیفیت آب مناسب برای تولید مواد غذایی در این کشورها را در پی خواهد داشت. بنابراین، مسأله آب با امنیت غذایی تمام کشورها گره خورده است و از این لحاظ همه مناطق و کشورها به گونهای در حلقههای زنجیری قرار میگیرند که ضعیف یا قوی به هم متصل هستند و کمتر میتوانند خود را از این ارتباط مستثنی کنند
کشت فراسرزمینی4، یکی از راهکار های ایجاد امنیت غذایی توسط دولت ها یا بخش خصوصی کشور های دیگر، در کشورهای در حال توسعه و کشور هایی که از نظر تأمین غذایی دچار مشکل هستند، میباشد. بدین صورت که دولت ها یا شرکت های خصوصی، با اجاره یا خرید اراضی کشاورزی در کشور هایعمدتاً فقیر، اقدام به کشت محصولات مختلف کشاورزی میکنند و محصول آن را برای مصرف داخل یا فروش در بازار های جهانی، عرضه مینمایند.
بنابراین بسیاری از کشورها به اهمیت این مسئله پی برده و با توجه به محدودیت منابع داخلی - آب و زمین - ، اقدام به اجاره زمین های دیگر کشورها میکنند و از منابع آنها برای تولید محصولات زراعی و سوخت های زیستی بهره میبرند. عاملی که بسیاری از تحلیلگران، پژوهشگران و کارشناسان زیست محیطی را نگران کرده است، ورود سرمایه گذاران خصوصی میباشد که با هدف افزایش صادرات و درآمد بیشتر و اجرای سیستم تک کشتی، تهدیدی بر امنیت غذایی بین المللی محسوب میشود.
البته، عده ای دیگر نیز معتقدند سرمایه گذاری در این بخش، نوعی بازی" برد - برد " میباشد، بدین صورت که کشور سرمایه گذار با دسترسی به منابع غذایی بیشتر موجب تأمین امنیت غذایی میگردد و در کشور میزبان نیز علاوه بر افزایش درآمد های مالی، سبب بهبود زیرساخت های کشاورزی و افزایش فرصت های شغلی میشود. واگذاری این زمینهاعمدتاً براساس فروش، اجاره بیش از 50 سال و اجاره کمتر از 50 سال میباشد.
بر اساس گزارش کمیته توسعه و تجارت جهانی در سال 2008، بیشترین سرمایه گذاری خارجی جهت اجاره و یا خرید زمین در بین کشورهای آفریقایی با 14 و 6 میلیارد دلار، به ترتیب مربوط به سودان و تانزانیا بود. کشورهای حوزه خلیج فارس با توجه به محدودیت منابع آبی و خاکی، وابستگی بالایی به واردات مواد غذایی دارند؛ به طوری که بین سالهای 2002 تا 2007، واردات منابع غذایی آنها، از 8 به 20 میلیارد دلار افزایش یافت. بنابراین با توجه به دارا بودن ذخایر عظیم نفتی، اقدام به خرید زمینهای زراعی برای تولید غذا در دیگر کشورها مینمایند. به طور مثال، کشور قطر که تنها 1 درصد زمین هایش قابلیت کشت محصول را دارد، اقدام به خرید زمین از ویتنام و کامبوج جهت کشت برنج و از سودان جهت کشت گیاهان گندم، ذرت و دانه های روغنی کرده است
به طور کلی، کشت فراسرزمینی یک پدیده نو ظهور است که از یک طرف با تعامل منطقی بین کشورها، دولت ها و مردم و از سوی دیگر با ترویج دیدگاه توسعه پایدار، در امنیت غذایی جهان، دریچه ای جدید به دنیای تجارت غیر مستقیم آب نیز میگشاید
امروزه در کشور ما مسائل مربوط به آب، به دغدغه اصلی تمام بخش های کشور تبدیل شده و این در حالی است که به گفته منابع مختلف، بیش از 85 درصد آب مصرفی به بخش کشاورزی تعلق دارد. از طرفی، روز به روز از زمین های زراعی کاسته میشود و جای آن را صنایع مختلف یا سکونتگاه های انسانی میگیرند. بنابراین مشکلات تامین آب و زمین، دو مسئله اصلی برای کشاورزی کشور به حساب میآیند و ممکن است در طولانیمدت، امنیت غذایی را با خطر رو به رو سازد. در چنین شرایطی امکان استفاده از منابع آبی و خاکی کشورهای دیگر که شرایط مناسبی دارند، باید به دقت بررسی گشته و بهترین مقاصد برای کشت فراسرزمینی مشخص شوند.
مواد و روشها:
در این تحقیق، بررسی و تحلیلها بر اساس آمار بانک جهانی و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد - فائو - 1 می باشد؛ برای دستیابی به اهداف مطالعه، اطلاعاتی مانند برداشت سرانه آب، شاخص ملی بارش و سطح زیرکشت سه محصول مهم - گندم، جو و برنج - در برخی کشورهای مهم قاره اروپا، در یک دوره پنجاه و سه ساله - از سال 1340 تا - 1390 جمع آوری شد.
با توجه به وجود آمار، کشورهای مورد بررسی در این پژوهش فرانسه، اسپانیا، لهستان و آلمان انتخاب شدند. برای نمایان شدن بهتر نتایج، پارامتر های مورد بررسی با استفاده از جدول و نمودار، برای هر کشور، به صورت جداگانه تشکیل شد. سپس تحلیلها با توجه به آمار موجود و مقایسه آن با کشور ایران انجام گرفت. در خصوص کشورهای لهستان و آلمان به دلیل نبود اطلاعات در خصوص سطح زیر کشت برنج، فقط در موارد گندم و جو بحث میشود.
-3 نتایج و بحث
-1-3 بررسی شاخص های برداشت سرانه آب، شاخص ملی بارش، جمعیت
قاره اروپا اقلیمهای متفاوتی را شامل میشود، اما بهطور نسبی از منابع آب کافی برخوردار است. کشورهایی که در منطقه جنوبی اروپا قرار دارند برداشت آب بیشتری دارند. به جز اسپانیا بقیه کشورها نسبت برداشت آب برای کشاورزی به کل برداشتِ پایینی دارند که نشان دهنده تأثیر دما و اقلیم است. آلمان کمترین نسبت برداشت برای کشاورزی را دارد. 82 درصد آب برداشتی این کشور در بخش صنعت صرف میشود.
در عین حال 80 درصد آب برداشت شده این کشور از محل آبهای سطحی است. این کشور در تمامی اقلام غذایی هم صادر کننده و هم وارد کننده میباشد که این رابطه تجاری عمدتاً با سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا است. کشورهای اروپایی غالباً دارای اقتصادی با محوریت صنعت و خدمات هستند و از آنجا که منابع آب کافی و اقلیم متناسب برای تولید غذا دارند و از نظر تکنولوژی و سرمایه در مضیقهنیستند، معمولاً دارای مازاد عرضه انرژی غذایی برای شهروندان خود هستند.
در جدول 1 در خصوص برداشت سرانه آب، نسبت برداشت آب کشاورزی به کل برداشت و شاخص ملی بارش کشور های مورد مطالعه به صورت جداگانه مطالب بیان شده است. طبق اطلاعات جدول 1، برداشت سرانه آب ایران نسبت به کشورهای اروپایی منتخب، با اختلاف قابل توجهی بیشتر است. این برداشت نسبت به فرانسه 2/4 برابر، نسبت به اسپانیا 1/5 برابر، نسبت به لهستان 3/9 برابر و نسبت به آلمان 2/8 برابر میباشد. همچنین سهم برداشت آب در کشاورزی نسبت به کل برداشت در ایران به طور فاحشی از این کشورها بیشتر میباشد.
میزان این شاخص برای کشور های فرانسه، اسپانیا، لهستان و آلمان به ترتیب 14، 64، 8/8، 2/9 درصد است که با رقم 93/4 درصدی ایران، اختلاف زیادی دارند. از طرفی شاخص ملی بارش نیز برای کشور ایران وضعیت نامطلوبی را نشان میدهد؛ به طوری که در بین کشور های مورد بحث، با رقم 207/1 میلیمتر برسال کمترین میزان را داراست و حال آن که فرانسه، اسپانیا، لهستان و آلمان به ترتیب با 818، 2963/5، 600/9 و 835/5 میلیمتر بر سال دارای توزیع بارندگی مطلوبی میباشند.
جدول : - 1 - مقایسه وضعیت برداشت آب کشورهای مورد تحقیق با ایران - مأخذ: فائو و بانک جهانی -
-2-3 بررسی سطح زیر کشت محصولات مهم در کشور های مورد مطالعه
الف - فرانسه در کشور فرانسه، سطح زیر کشت گندم در کل بازه مورد مطالعه از جو و برنج بیشتر بوده است. اما سطح زیر کشت برنج با اختلاف بسیار زیادی نسبت به سطوح کشت جو و گندم کمتر است. از سال 1340 تا 1360 میزان سطح زیر کشت گندم و جو با یکدیگر همپوشانی داشته است اما بعد از آن رفته رفته سطح زیر کشت گندم بیشتر و سطح زیر کشت جو کمتر شده است. میانگین سطح زیر کشت گندم و جو و برنج به ترتیب 4/7، 2/1 و 0/019 میلیون هکتار در بازه مورد مطالعه بوده است
