بخشی از مقاله
خلاصه
یکی از مهمترین اهداف شهر و شهرسازی تامین ایمنی - - Safety و امنیت - - Security ساکنان یک شهر است. در این میان، ساماندهی پدافند شهری وایمنی بخشی به شهر و شهروندان با دفاع غیرعامل به منظور حفاظت از شهروندان و دارایی همگانی و خصوصی در برابر بلایای طبیعی - سیل، زلزله، طوفان، آتش سوزی و ... - و غیرطبیعی - عملیات نظامی دشمن ،آشوبها و شورشهای داخلی و خیابانی و کلیه رویدادهای زیانبار - با اتخاذ روشهای نوین و کارآمد، ضرورتی است که در سطوح ملی، منطقه ای و محلی مطرح است.
شهرها به عنوان مراکز تجمع سرمایه مادی و انسانی، در زمان جنگ به هدفی عمده برای دشمن تبدیل می شوند، در نتیجه حمله به آنها خسارات فراوانی را پدید میآورد. با توجه به قرارداشتن بسیاری از کاربری های حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیرنظامی، هر یک از مناطق شهر از اهمیت بسیاری برخوردار می باشند. لذا برنامه ریزی و اقدام جهت کاهش خسارات مالی، جانی، ایجاد ایمنی و پایداری نسبی در شهرها از مهمترین اقدامات مبحث طراحی و برنامهریزی شهری میباشد.
بر همین اساس مبحث پدافند غیرعامل از اهمیت ویژه ای در برنامه ریزیها و سیاستگذاریها برخوردار است؛ به طوری که آنچه بحران جنگ و بلایای طبیعی را در شهرها به یک فاجعه تبدیل میکند در بسیاری از موارد، ناکارآمدی وضعیت شهرسازی از منظر ملاحظات پدافندی است. بنابراین ارزیابی آسیبپذیری شهرها در جنگها و تدوین راهکارهای مناسب برای کاهش آسیبپذیری و خسارات ضروری است.
مورد پژوهشی مطالعه حاضر منطقه2 از مناطق 10گانه شهرداری شیراز است. در این پژوهش منطقه دو به زونهایی - نواحی - تقسیم بندی شده است و با استفاده از تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی، میزان آسیبپذیری نواحی مختلف شهر تعیین گردیده است. یافتههای تحقیق میزان آسیب پذیری نواحی منطقه دو شهر شیراز را در صورت وقوع جنگ و حمله نظامی نشان داده است و بر همین مبنا اولویت های برنامهریزی ومدیریت بحران بر اساس ملاحظات ساختاری شهر و میزان آسیب پذیری مناطق ارایه شده است.
1. مقدمه
تهاجم و حمله همانند عوامل طبیعی حیات سکونتگاهها را تهدید مینماید، به طوری که در طول تاریخ، کمتر شهری را می توان یافت که با حمله و خرابی حاصل از آن مواجه نشده باشد، لذا ایمن ساختن شهرها در برابر این خطرات همواره از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده است.
در کشور ما ایران، با توجه به موقعیت ویژه در منطقه خاورمیانه و حضور مداوم تهدیدات خارجی و همچنین با توجه به بعد جغرافیایی- طبیعی پدافند غیرعامل در ابعاد مختلف نقش حیاتی به خود می گیرد. متاسفانه در کشور ما علیرغم پشت سر گذاشتن هشت سال دفاع مقدس و داشتن تجارب ارزشمند در برابر بلایای طبیعی، اهمیت بحث شهرسازی و معماری چنانکه باید مورد توجه قرار نگرفته و همچنان شاهد ساخت و سازهایی هستیم که بطور روزافزون آسیب پذیری محیط کالبدی در برابر انواع بحرانها و سوانح را افزایش می دهند. این در حالی است که پژوهشهای باستانشناسی نشان میدهد که ایرانیان همواره در ساخت خانه های خود به اصول دفاعی توجه داشته و خانه های خود را مانند دژ کوچکی می ساختند. ساخت حصار، برج و بارو، ارگ و دروازه، خندق نیز از جمله تمهیدات دفاعی شهرها بوده اند. از این روی هدف این پژوهش تحلیل وضعیت آسیب پذیری مناطق شهر در اثر تهاجم دشمن با تعیین شاخصهای آسیب پذیری با استفاده از روش سلسله مراتبیAHP میباشد.
2. بیان مسئله
امنیت از بنیادیترین مولفههای شهری میباشد که نبود آن موجب شکلگیری بحران در جوامع میشود .[1] با توجه به سطح خسارات و تلفات ناشی از جنگها و سوانح طبیعی در شهرهای گوناگون جهان از جمله کشور ما، سبب شده تا پژوهشهایی در زمینه بهینه کردن ایمنسازی شهرها انجام گیرد. از سوی دیگر، روشهای مقابله با سوانح طبیعی و جنگها و ایمنسازی شهرها، افزایش کارایی روشهای مقابله با بحران و ایمنسازی شهری را ضرورت بخشید.[2] بنابراین آشکار است که پژوهشهای کاربردی در امور مربوط به ایمنسازی شهرها در برابر سوانح طبیعی و جنگها سبب افزایش ابتکارات در طراحیها و یافتن بهترین سیاستها خواهد شد.
در طول جنگ جهانی دوم که استفاده از هواپیما و بمباران شهرها و مراکز صنعتی آغاز شد، خسارتهای ناشی از جنگ و به خصوص آسیبهایی که به مردم و بخش غیرنظامی وارد شد نسبت به جنگ جهانی اول سیر صعودی داشته است و این موضوع باعث شد تا کشورها به روشهای کاهش آسیبپذیری اهمیت مضاعفی دهند؛ که خود در حوزه پدافندغیرعامل و روشهای مرتبط با آن جای میگیرد. به عنوان نمونه، تلفات ناشی از فروریختن هر صد تن بمب در آلمان 36 نفر بود در حالی که این شاخص در ژاپن 500 نفر برآورد شده که یکی عمدهترین دلایل آن سیاستهای پدافندغیرعامل کشور آلمان بوده است
به همین ترتیب بکارگیری اصول پدافند غیرعامل به عنوان راهکاری جهت کاهش خطرپذیری در برابر انواع خطرات و افزایش کارایی پس از وقوع خطر است که می بایست در تمامی سطوح برنامهریزی مورد توجه واقع شود. ولی این امر بدون داشتن پایهای نظری از مفاهیم مرتبط با شهرسازی و پدافندغیرعامل ممکن نخواهد بود. این اقدامات اگر به صورت یک برنامهریزی در توسعه نهادینه شود، خود به خود بسیاری از زیرساختهایی که ایجاد میشود، در ذات خود ایمنی دارند و برای اصلاح زیرساختهای فعلی هم میتوان با ارائه راهکارهایی مثل مهندسی مجدد آنها را مستحکم کرد.
3. اهمیت و ضرورت پژوهش
با پیچیده تر شدن جنگها و بکارگیری تکنولوژی در جنگهای نوین، پدافندغیرعامل نیز چهرههای متفاوتی را به خود گرفته است. امروزه مردم برای ادامه زندگی نیازمند خدمات متفاوتی هستند، احتیاج به محیط آرام و قابل سکونت درون شهرها دارند و بایستی ایمنی و آسایش کافی داشته باشند. در حال حاضر عمدهترین هدف پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیبپذیری زیرساختهای مورد نیاز مردم است تا به تدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. براین اساس شناخت آسیبپذیری مناطق و پهنههای شهری و همچنین اتخاذ تدابیری که میزان آسیبپذیری شهرها را در مقابل تهدیدات دشمن کاهش دهد ضروری است و چنین شرایطی توجه بیش از پیش صاحبنظران کشور به دانش پدافندغیرعامل و بهرهگیری از روشهای آن را سبب شده است.
شهر شیراز یکی از کلانشهرهای کشور که از دیرباز به واسطه مرکزیت نسبیاش در منطقه زاگرس جنوبی و واقعشدن در یک منطقه به نسبت حاصلخیز، محلی برای مبادلات محلی کالا بین کشاورزان بوده است؛ همچنین این شهر در مسیر راههای تجاری داخل کشور به بنادر جنوب قرار گرفتهاست که بهعنوان یکی از اهداف مطلوب برای تهاجم نظامی تلقی شده و در صورت وقوع جنگ خارجی، احتمال حمله به این شهر وجود خواهد داشت. در حال حاضر نیز بنظر میرسد، از تجارب و الگوهای موجود در شهرسازی دفاعی، به نحو موثری در ایمنسازی شهر شیراز بهره برده نشده است و عدم رعایت مولفههای دفاعی و امنیتی در هنگام وقوع بحران موجب خسارات و تلفات سنگین به تاسیسات، تجهیزات و جمعیت شهر خواهد شد.
4. اهداف پژوهش
امروزه در جنگ های فرسایشی که هدف قرار گرفتن شهرها به منظور تضعیف روحیه، وارد آوردن صدمات اقتصادی و ازهم گسیختگی نظام اجتماعی انجام می گیرد به دلیل اهمیت و نقشی است که ماهیت شهر برای انسجام اجتماعی و زیستی و عملکردی از آن برخوردار است. بنابراین هدف اصلی این پژوهش، تحلیل آسیبپذیری مناطق شهر شیراز از منظر پدافندغیرعامل با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی AHP از طریق، شناسایی شاخصها و معیارهای آسیبشناسی مناطق شهری، پهنهبندی محدودههای آسیبپذیر منطقه دو و ارائه پیشنهادات راهبردی جهت تقویت بازدارنگی و افزایش آستانه مقاومت مردم و زیرساختهای شیراز در مواجهه با مخاطرات احتمالی همچون جنگ میباشد.
5. روششناسی پژوهش
مبنای علمی این پژوهش مبتنی بر مفاهیم پدافند غیرعامل با تاکید بر دانش برنامهریزی شهری میباشد. رویکرد حاکم بر این پژوهش بر حسب هدف، توسعه ای - کاربردی و بر حسب طرح تحقیق، تحلیلی-توصیفی از نوع پیمایشی است. فضای پژوهش منطقه دو شهر شیراز است؛ ابزار جمعآوری دادهها در این پژوهش، پیمایشهای میدانی، مشاهده و مصاحبه با کارشناسان اداره کل پدافندغیرعامل، شهرداری شیراز و نیز روش اسنادی - با مراجعه به منابع مکتوب اعم از کتاب، مقاله ها و گزارشات و به ویژه طرحهای جامع و تفصیلی شهر شیراز - بوده است. GIS به عنوان نرم افزار میزکار در این پژوهش مورد استفاده واقع شده است. همچنین در این تحقیق تکنیک تحلیل سلسله مراتبی - - AHP مورد استفاده قرار گرفته است.
به همین منظور، ابتدا به بررسی ادبیات پژوهش پرداخته خواهد شد و معیارهای آسیبپذیری شهرها براساس مطالعات مربوط، مشخص شده و مورد ارزیابی و تحلیل قرار میگیرند. در نهایت، نتیجه مطالعات در نواحی 14گانه منطقه دو شیراز اجرا شده و میزان آسیبپذیری بافت مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
6. مبانی نظری
مراحل تحلیل آسیب پذیری پدافندی مناطق شهر با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی
گام اول تعریف مسئله تحقیق و هدف آن مطالعات اکتشافی
گام دوم : انتخاب محدوده
گام سوم : تعیین معیار و شاخصها
گام چهارم : بررسی شاخصها و ایجاد لایه های اطلاعاتی
گام پنجم : اولویت بندی شاخصها به روشAHP
گام ششم : تلفیق لایه های اطلاعاتی در محیط GIS
گام هفتم : تحلیل آسیب پذیری منطقه دو شیراز
نقش پدافندغیرعامل در حیات شهرها از مباحث بنیادین در مطالعات شهرسازی و برنامهریزی شهری از دوران بسیار کهن تاریخی بوده است. در این راستا شناخت اصول مرتبط با شهرسازی دفاعی یکی از شاخصهای مورد نظر در ایجاد فضای شهری با حداقل ریسک ممکن است .
پدافندغیرعامل را اقدامات دفاعی اطلاق می کنند که به کمک آن میتوان با کمترین امکانات و تجهیزات فنی در مقابل تهاجم غافلگیرانه دشمن مقاومت کرد .[6] در حال حاضر، هدف اصلی پدافند غیرعامل حفظ امنیت عمومی و ایجاد شرایط برای امنیت و کاهش آسیبپذیری زیرساختهای مورد نیاز است
منظور از پدافند غیرعامل مجموعه اقداماتی است که بدون نیاز به کاربرد تجهیزات نظامیو صرفاً بر مبنای طراحی ساختار و مشخصات فضا از دو بعد شکل و فرم و عملکردهای آن، در پی محدود نمودن آسیبهای ناشی از جنگ، بهبود قابلیتهای فضای باز به منظور تامین حفاظت از جان شهروندان و به حداقل رسانیدن لطمات جانی ناشی از سانحه جنگ است .
مطابق تجربیات بدست آمده در طول تاریخ، توجه جدی به اصول پدافند غیرعامل به عنوان یک ابزار مهم برای پیشگیری از تهدیدات احتمالی و نیز برای فراهم کردن امنیت فردی و گروهی، امنیت مراکز جمعیتی و تأسیسات حساس و مهم مورد تأکید بوده است به همین ترتیب پدافندغیرعامل بیشتر تأکید بر روی مدیریت پیش از بحران دارد .بنابراین، پدافندغیرعامل به عنوان امر جهت پیشگیری، هشدار، آماده سازی و بازسازی مطرح میگردد
در نهایت میتوان چنین نتیجه گرفت که هر اقدام غیر مسلحانه ای که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها، تأسیسات، تجهیزات، اسناد و شریانهای کشور در مقابل بحرانهایی با عامل طبیعی - خشکسالی، سیل، زلزله، رانش، لغزش، طوفان و... - و عامل انسانی - جنگ، شورش های داخلی، تحریم، و... - گردد، پدافند غیرعامل خوانده می شود
