بخشی از مقاله
نگاهی به ساختار صنعت و تعيين اولويت‌هاي توسعه صنعتي استان آذربایجانشرقی با استفاده از مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)
1
چكيده
هدایت منابع محدود به سوی صنایع اولویت‌دار و مطالعه در زمینه مزیت‌های مناطق مختلف کشور در تولیدات صنعتی امری ضروری است. توجه به روند جهاني‌سازي تجارت و نقش انكارناپذير صنعت در عرصه كنوني، تغییرات سریع در اقتصاد جهاني و لزوم تدوين و تكميل برنامه‌هاي برون‌گرا و صادرات محور و هماهنگ ساختن سرمايه‌گذاري‌هاي صنعتي مقوله‌ای انکارناپذیر است، در اين راستا شاخه‌هايي از فعاليت‌هاي صنعتي كشور بايد براي تمركز صنعتي برگزيده شوند و مناطق مختلف روي توليد كالاها و خدماتي تمركز و تخصص يابند كه براي بدست آوردن نتيجه مطلوب از مزيت نسبي و فرصت‌هاي بهتري برخوردار مي‌باشند. جهت رسیدن به این مقصود در كشور بایستی امكانات بالقوه و بالفعل شناسائي شده و صنايع و بخشهاي داراي اولویت را تقويت نمود، اين امر بدون شناخت تواناييهاي مناطق مختلف كشور، كه از ناهمگوني‌هاي زيادي نيز برخوردار هستند، مقدور نمي‌باشد. در عين حال اين امكانات بالقوه متفاوت مناطق اگر درست شناسائي شوند مي‌توانند در چهارچوب الگوي واحد توليد ملي، در كشور نقش مكمل هم داشته و تخصيص بهينه منابع را ميسر سازند.با عنایت به اینکه از طرفی اغلب کشورهای در حال توسعه برای ایجاد رونق اقتصادی، ایجاد اشتغال و دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی پایدار با مشکل کمبود منابع در جهت سرمایه‌گذاری روبرو می‌باشند. لذا بر اين اساس تصميم به انجام اين تحقيق اتخاذ گرديد تا بتوان با شناسائي توانمندي‌ها و قابليت‌هاي توليدي و تجاري صنايع استان راه را براي انتخاب درست در سرمايه‌گذاري و توسعه صنعتي استان آذربایجانشرقی هموار نمود. در این تحقیق با شناسایی اهداف توسعه صنعتی و زیر بخش‌های تأثیرگذار صنعتی استان و به کمک روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) اولویت‌های توسعه صنعتی استان آذربایجانشرقی مشخص و رتبه‌بندي گردیده اند. براساس يافته‌هاي اين تحقيق به ترتيب گروه صنعتي فلزات اساسي، گروه صنعتي ماشين‌الات و تجهيزات فلزي و گروه صنايع شيميايي اولويت‌هاي توسعه صنعت استان آذربايجان شرقي مي‌باشند؛ همچنين اولويت‌هاي اهداف صنعت استان عبارتند از، افزايش درآمد، افزايش اشتغال و افزايش صادرات که به ترتيب در اولويت‌هاي اول تا سوم قرار دارند.در مجموع نتيجه حاصل حاكي از آن است كه استان آذربایجانشرقی از پتانسيل خوبي براي ايفاي نقش شايسته خود در چهارچوب برنامه‌ريزي منطقه‌اي و ملي براي توسعه صنعتي در راستای دستیابی به اهداف سند چشم انداز کشور برخوردار می باشد.
واژگان كليدي:اولويت هاي توسعه صنعتي،سرمايه‌گذاري،توسعه صنعتي،گروه هاي صنعتي،AHP
مقدمه
تداوم رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی مستلزم افزایش سرمایه‌گذاری است؛ بخصوص زمانی که کشور در مراحل اولیه‌گذار توسعه اقتصادی و صنعتی می‌باشد. از آنجایی که کشور در تامین منابع مالی جهت ارتقای سطح سرمایه‌گذاری‌های مولد با محدودیت‌های فراوانی مواجه است. لذا در چنین شرایطی، سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی و دولتی باید در طرح‌هایی متمرکز گردد که نه تنها منجر به افزایش توان تولیدی و ایجاد بیشترین ارزش‌افزوده برای کشور شده، بلکه با توجه به محدودیت‌های منابع ارزی، ظرفیت‌های صادراتی بالفعل را نیز افزایش دهد. بدیهی است با شناسایی چنین طرح‌هایی در بخش‌های مختلف صنعتی می‌توان سرمایه‌گذاری‌های مولد بخش خصوصی و دولتی را در این جهت سوق داده و زمینه‌اي مساعد برای رشد قابل قبول تولید ملی، در کلیه فعالیت‌های اقتصادی فراهم نمود.
توسعه صنعتی فاکتور مهم توسعه اقتصادی بوده و تابعی از متغیر‌های تکنولوژی است. فرآیند صنعتی شدن با فرآیند توسعه تکنولوژی که شامل انتقال، جذب و ایجاد تکنولوژی‌های نو می باشد، رابطه‌ای تنگاتنگ دارد. بر این اساس، تحقیق حاضر درصدد است ضمن ارایه تصویر واقعی از وضعیت موجود صنایع در استان آذربایجانشرقی، اولویت بندی زیر بخش‌های صنعت استان را جهت استفاده مطلوبتر از منابع اقتصادی و توسعه صنایع بومی استان ارائه نماید.
از مهمترين عوامل موثر بر رشد اقتصادي كشورها و بخصوص كشورهاي در حال توسعه، فراهم آوردن سرمايه به منظور تامين مالي طرح‌هاي سرمايه‌گذاري است. ضرورت و اهمیت سرمایه‌گذاری به عنوان یک مقوله اقتصادی بر کسی پوشیده نیست و همواره به عنوان یکی از عوامل اساسی در توسعه اقتصادی و صنعتی جوامع مطرح بوده است و دولت ها را بر آن داشته تا به منظور دستیابی به یک اقتصاد توسعه یافته توجه ویژه ای به آن معطوف دارند.
با گذشت زمان و شناخت بیشتر انسان از محیط‌های تجاری این باور به وجود آمده که قبل از اتخاذ هر تصمیم، سرمایه‌گذار باید ابتدا به ارزیابی محیط سرمایه‌گذاری بپردازد. در تجزیه و تحلیل سرمایه‌گذاری عامل صنعت به عنوان یک عامل کلیدی مورد توجه است، زیرا فضای روشن و قابل پیش بینی تجاری باید متضمن ساختار صنعتی باشد که به سرمایه‌گذار اطمینان می دهد در قبال سرمایه‌اش بازدهی منطقی خواهد داشت. در کل سرمایه‌گذاران ساختاری را ترجیح می‌دهند که امکان حداکثر کردن بازده سرمایه‌گذاری انجام شده را به آنها بدهد. تحلیل‌گر یا سرمایه‌گذار باید قبل از سرمایه‌گذاری، صنعت مذکور را مورد مطالعه قرار داده و نرخ رشد آتی صنعت را پیش‌بینی کند.
اغلب کشورهای در حال توسعه برای رونق بخشیدن به اوضاع اقتصادی، ایجاد اشتغال و دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی پایدار با مشکل کمبود منابع در جهت سرمایه‌گذاری روبه‌رو هستند. انبوه جمیعت و مصرف نسبتاّ بالا از عواملی است که منابع پس‌انداز قابل تبدیل به سرمایه‌گذاری های مولد در این گونه کشورها را به شدت محدود می‌سازد. در این شرایط سرمایه‌گذاری خارجی نقش بسیار مهمی در رونق بخشیدن به اقتصاد بازی می‌کند. جبران عقب‌ماندگی و دستیابی به توسعه‌پایدار، نیازمند سرمایه‌گذاری برای بهره‌جویی از مزیت‌های نسبی و توانایی‌های بالقوه اقتصادی است. جذب و جلب سرمایه‌های خارجی و تزریق آن به زیرساخت‌های اقتصادی کشور به عنوان موتور رشد و توسعه در یک کشور می‌باشد. امروزه، بسياري از كشورهاي جهان به واسطه عدم تكافوي منابع داخلي براي سرمايه‌گذاري، تمايل شديد به جذب سرمايه‌هاي خارجي دارند. از سوي ديگر، سرمايه‌گذاران خارجي به منظور كسب كسب سود و بازده بيشتر متمايل به سرمايه‌گذاري در ساير كشورها شده‌اند. یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر جذب این گونه منابع خارجی نوع نگرش‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی حاکم بر کشور سرمایه‌پذیر به منظور جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌باشد. نفی سرمایه‌گذاری خارجی، دیگر جایگاهی در ادبیات اقتصادی ندارد و بیشتر بحث ها بر سر این می‌باشد که از چه راه‌هایی و چه نوع سرمایه‌گذاری را می‌توان به کشور جذب کرد.
با توجه به قابلیت‌های رشد و توسعه استان در بخش صنعت، تحقیق حاضر در نظر دارد با استفاده از تکنیک‌های علمی روز، زمینه‌های سرمایه‌گذاری، جهت توسعه صنعتی در استان را شناسایی کرده تا براساس آن بتوان سرمایه‌گذاری‌های مولد بخش خصوصی و دولتی را در جهت صحیح سوق داده و از انحراف سرمایه‌گذاری ها به بازارهای کاذب جلوگیری نمايد.
به نظر می‌رسد يکي از ضرورتهای انجام برنامه‌ريزي اقتصادی در سطوح ملي و منطقه‌اي آگاهي از توانمندي‌هاي توليدي بخشهاي صنعتي استانهاي مختلف باشد، لذا تعيين جايگاه صنايع کليدي و پيشرو جهت هدايت سرمايه‌گذاري به سمت اين صنايع در مناطق مختلف جهت تخصيص بهینه منابع از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. هدایت سرمايه‌گذاران بخش خصوصي به سمت فعاليت‌هاي صنعتي متناسب با ساختار اقتصادي هر استان، نيازمند مطالعه درباره قابليت‌ها و مشخص شدن تخصص هر منطقه در يک يا چند فعاليت خاص است. به طور کلي هر برنامه‌ريزي توسعه، نياز به تخصيص وجوه سرمايه‌گذاري براي بخش‌ها و زيربخش‌هاي اقتصادي دارد. در ارتباط با تخصيص سرمايه‌گذاري صنعتي نيز در هر استان، تعيين صنايعي که براي توسعه استان اولويت دارند ضروري است و مي‌بايد صنايعي را که براي هر منطقه‌اي در استان اولويت دارند، شناسايي نمود.
با توجه به محدوديت سرمايه در كشورهاي كمتر توسعه يافته، هر گونه عدم تخصيص بهينه منابع، پیامدهای ناگواري به دنبال خواهد داشت. منبع كمياب سرمايه، بايد در فعاليت‌هايي متمركز شود كه براي افزايش توان توليدي اقتصاد، بيشترين كارايي را داشته و علاوه بر تامين نيازهاي داخلی براي جمعيت رو به تزايد كشور به ايجاد ارزش افزوده بيشتر كمك كند و نهايتا با توجه به محدوديت‌هاي منابع ارزي كشور، ظرفيت صادراتي بالفعل را افزايش دهد. شناسایی وضعیت و مزیت‌های صنعت استان و اولویت‌بندی زیربخشهای مختلف صنعت در این تحقیق می‌تواند راهنمایی برای مدیران، مسئولان و سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی فعال در بخش خصوصی؛ و مورد توجه و استفاده مدیران و کارشناسان فعال در بخش‌های دولتی در جهت توسعه و پیشرفت روز افزون استان آذربایجانشرقی در جهت تحقق اهداف ملی قرار گیرد.
هدف اصلي اين تحقيق در راستاي شناخت امكانات و توانمندي‌هاي استان در بخش صنعت، كمك به تخصيص بهينه سرمايه و هدايت پتانسيل‌ها و امكانات موجود براي تعيين زمينه‌هاي سرمايه‌گذاري صنعتي و ارائه راهكارهايي براي توسعه فعاليت‌هاي پربازده و مناسب جهت تحقق اهداف توسعة منطقه‌اي و ملي مي‌باشد. كه در اين راستا اهداف مشخص شده زير دنبال خواهد شد:
1- شناسایی زیرساخت‌ها، شرایط ویژه و مزایای رقابتی بخش صنعت استان آذربایجانشرقی جهت توسعه
2- شناسایی شرایط و وضعیت زیربخشهای مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی
3- شناسایی فرصت‌ها و مزیت‌های استان آذربایجانشرقی با توجه به توانمندی‌های آن جهت سرمایه‌گذاری در بخش صنعت
4- تعیین معیارها و شاخص های مهم جهت ارزیابی بخش‌های مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی
5- اولویت‌بندی بخش‌های مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی جهت توسعه و گسترش
سوالات تحقيق شامل سوال اصلي كه عبارتست از:ساختار صنعت استان آذربایجانشرقی از چه وضعیتی برخوردار بوده و زیر بخش‌های صنعت استان جهت توسعه و گسترش دارای چه اولویت‌هایی هستند؟و سو الات فرعي بعلت توصیفی بودن تحقیق فرضیه‌ای تدوین نگردید و قصد ارائه مطالب گردآوری شده و پاسخ به سئوالات زیر می‌باشد:
1- استان آذربایجانشرقی از چه زیرساخت‌ها، شرایط ویژه و مزایای رقابتی جهت توسعه بخش صنعت برخوردار است؟
2- وضعیت زیر بخش‌های مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی چگونه است؟
3- فرصت‌ها و مزیت‌های استان آذربایجانشرقی با توجه به توانمندی‌های آن جهت سرمایه‌گذاری در بخش صنعت چگونه است؟
4- چه معیارها و شاخص هایی جهت ارزیابی بخش‌های مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی مناسب هستند؟
5- بخش‌های مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی جهت توسعه و گسترش دارای چه اولویت‌هایی هستند؟
روش تحقيق
این تحقیق از نظر هدف کاربردی است، که در آن وضعیت و اولویت‌های توسعه صنعتی استان آذربایجانشرقی ارائه خواهد شد؛ و از نظر ماهیت و روش توصیفی می‌باشد که درصدد شناسایی و توصیف کردن شرایط، وضعیت، مزایا و اولویت‌های سرمایه‌گذاری در بخش صنعت جهت توسعه است. در اين تحقيق پس از جمع‌آوري اطلاعات و آمارهاي لازم از مراجع ذي‌صلاح از قبيل مركز آمار ايران، سازمان صنایع و معادن، سازمان اقتصاد و دارایی و...، وضعیت اقتصادی و صنایع استان شناسایی و تشریح می‌شود. سپس جهت استفاده از نظرات کارشناسان و اساتید صاحب نظر در مسائل اقتصادی و صنعتی، (تکنیک Delphi) مورد استفاده قرار می‌گیرد. که در این روش برای استاندارد نمودن معیارهای ارزیابی و گزینه‌های بدست آمده، پرسشنامه‌ای به طور جداگانه در اختیار هر یک از صاحب‌نظران و کارشناسان بخش‌های صنعتی و اقتصادی و اساتید دانشگاهی قرار گرفته و پس از ثبت پاسخ‌های پرسش شوندگان به پرسش‌ها؛ عملیات استاندارد‌سازی و مقایسه نظرات هر یک از پرسش شوندگان با یکدیگر به كمك آزمون فریدمن و نرم افزارSPSS انجام خواهد شد. در نهایت با روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی ( AHP) و در محیط نرم‌افزار Expert Choice اولويت‌بندي‌هاي لازم را در بخشهاي مختلف صنعت استان بطور دقيق انجام گرفته و زمينه‌هاي سرمايه‌گذاري جهت توسعه صنعتي استان را شناسائي و در اين تحقيق معرفي می‌شود. مراحل اجرایی روش‌های فوق الذکر در بخش‌های بعدی این فصل تشریح می‌شود.
اين تحقيق براي استان آذربایجانشرقی بعمل آمده و براي شناسایی و تشریح ساختار صنعت استان و وضعیت موجود صنعت، کارگاه های صنعتی 10نفر کارکن بیشتر در سه مقطع زماني يعني سال‌هاي 1385، 1386 و 1387 در نظر گرفته شده و مورد بررسی قرار گرفته است. براي تعيين اهداف صنعت و اولويت‌هاي توسعه صنعتي استان، از نظرات خبرگان صنعتي و اقتصادي (روش دلفي) استفاده مي‌شود.
روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی می‌باشد؛ که برای مبانی نظری از روش کتابخانه‌ای و برای تهیه و توصیف داده‌های مورد استفاده، جمع‌آوری اسناد، مدارک و داده ها به صورت میدانی می‌باشد.
در انجام این تحقیق ابزار گردآوری اطلاعات بیشتر بر پایه اطلاعات جداول آماری ارائه شده توسط سازمانهای دولتی و ارگان‌های ذی‌ربط (اسناد و مدارک)، بانک‌های اطلاعاتی و نشریات داخلی و خارجی و یافته‌های سایر تحقیقات انجام گرفته در بخش سرمایه‌گذاری و توسعه صنعت، از طریق شبکه‌های کامپیوتری و اینترنت می‌باشد. برای جمع‌آوری داده‌های مورد استفاده در تحقیق از روش مصاحبه و پرسشنامه استفاده می‌شود.
از مهمترين روش‌هاي ارائه شده به منظور رتبه‌بندي فعاليت‌هاي اقتصادي مناطق مختلف، در مواردي كه از شاخص‌هاي متنوع و مرتبط با موضوع استفاده مي‌شود، روش AHP مي‌باشد كه به كرات در اينگونه تحقيقات به كار گرفته شده است. اين روش، شيوه اي براي ساماندهي اطلاعات و قضاوت ها و بكاربردن آنها در تصميم‌گيري براساس توانايي، احساسات و منطق موضوع مورد نظر ارائه مي‌دهد، پس از آن قضاوت‌ها را در قالب نتيجه‌اي با هم تركيب مي‌نمايد كه با انتظارات دروني همخواني دارد. فرايند فوق براي حل مسائل پيچيده به وسيله سلسله مراتبي از معيارها و نتايج و به وسيله استخراج قضاوت‌ها در جهت پيشبرد تقدم‌ها به ما كمك مي‌كند. از اين فرايند براي طبقه‌بندي گزينه‌ها و تخصيص منابع مي‌توان استفاده كرد.
تجزيه و تحليل داده ها
در اين بخش به شناسایی وضعیت موجود صنایع استان و تجزيه و تحليل داده‌ها و نتايج حاصل از آن دارد، بطوريكه در اين مرحله براي نيل به اهداف مورد نظر و پاسخ به سوالات تحقيق، ضمن سود جستن از مباني نظري ارائه شده و بر اساس روش مورد نظر كوشش شده است تا براي سه مقطع زماني 1385 ، 1386 و 1387 اطلاعات و وضعیت فعلی صنایع استان جمع‌آوری شده و در نهایت با استفاده از روش تحلیل فرایند سلسله مراتبی گروهی اهداف توسعه صنعتی و صنایع استان جهت توسعه اولویت‌بندی شده و به صورت دقیق ارائه گردد.
1- نگرش كلي در خصوص وضعيت صنايع استان
شناخت و آگاهي لازم در ارتباط با بخش صنعت ( شامل كارگاهاي بزرگ صنعتي) و نيز تحليل ساختارهاي اين بخش بدون در اختيار داشتن اطاعات لازم و قابل استفاده در زمينه ارزش افزوده و حسابهاي ملي و منطقه‌اي امكان پذير نيست. به همين دليل در ادامه ، با استفاده از اطلاعات موجود از نظر تعداد كارگاه، تعداد شاغلين و ... به شناسایی اين بخش پرداخته و تصويري از وضعيت بخش صنعت استان به تفكيك زير بخشهاي عمده ارائه مي‌گردد.
الف) اطلاعات کارگاه‌های صنعتی 10 نفر کارکن و بیشتر:بر اساس اطلاعات دريافتي از مركز آمار ايران در سال 1386، 816 كارگاه صنعتي داراي 10 نفر كاركن و بيشتر در استان وجود داشت كه نسبت به سال قبل حدود 9/6 درصد از تعداد آنها كاسته شده است. اين تعداد كارگاه حدود 1/5 درصد كل كارگاههاي كشور را تشكيل مي‌دهد. ارزش‌افزوده اين كارگاهها با رشد 2/28 درصد به قيمت جاري نسبت به سال 1385 به رقم 269399 ميليارد ريال رسيد كه حدود 4/4 درصد از كل ارزش افزوده اين كارگاههاي را در كشور تشكيل مي‌دهد. اين در حالي است كه رشد ارزش افزوده اين كارگاهها در كشور 5/25 درصد بوده است. در اين سال مجموعاً 57431 نفر در آن مشغول به كار بودند كه 2/5 از كل شاغلان كشوري را تشكيل مي‌دهد. تعداد شاغلان در اين سال حدود 2 درصد نسبت به سال قبل كاسته شده است. بهره‌وري نيروي كار يا ارزش افزوده سرانه در اين كارگاهها در سال 1386 در استان 261 ميليون ريال و در كشور حدود 307 ميليون ريال بود كه نشان مي‌دهد بهره‌وري نيروي كار در استان حدود 15 درصد كمتر از متوسط كشور است.
ب) تعداد شاغلين:تعداد شاغلان کارگاه‌های صنعتی 10 نفر کارکن و بیشتر استان آذربایجانشرقی در سال 1386 بر حسب تعداد 35.812 نفر مي باشد .
ج)ارزش افزوده:در سال 1385 ارزش افزوده بخش صنعت استان (ساخت) 16.882.620 ميليون ريال بود كه حدود 44/5 درصد از كل ارزش افزوده بخش صنعت (ساخت) كشور و حدود 3/20 درصد از توليد ناخالص داخلي استان را تشكيل مي‌دهد. در سال 1386 با رشد 9/22 درصد (به قيمت جاري) ارزش افزوده اين بخش به رقم 20.746.299 ميليون ريال رسيد. در اين سال سهم ارزش افزوده بخش صنعت از همان بخش در كشور به 36/5 درصد كاهش يافته است. سهم بخش صنعت از توليد ناخالص داخلي استان نيز به رقم 3/20 رسيد كه نسبت به سال 1385 تغييري نكرده است. رشد بخش صنعت كشور (به قيمت جاري) در سال 1386 به 5/24 درصد رسيد كه از رشد بخش صنعت استان بيشتر است. براي شناسايي مزيت نسبي از شاخص LQ استفاده مي‌شود. اين شاخص از تقسيم سهم ارزش افزوده فعاليت‌هاي صنعتي استان به سهم ارزش افزوده فعاليت‌هاي صنعتي كشور بدست مي‌آيد. مزيت نسبي محاسبه شده بخش صنعت استان در سال 1385، 56/1 بوده كه در سال 1386 با اندكي افزايش به 6/1 افزايش يافته است.
2-پاسخ به سوالات تحقيق:حال با استفاده از اطلاعات بدست آمده به سؤالات تحقيق پاسخ داده مي شود
سوال اول: استان آذربایجانشرقی از چه زیر ساخت‌ها، شرایط ویژه و مزایای رقابتی جهت توسعه بخش صنعت برخوردار است؟آذربايجان‌شرقي با تمركز صنايع توليد ماشين‌آلات و تجهيزات در مركز استان (تبريز) يكي از قطب‌هاي صنعتي كشور به شمار می‌رود. این استان از لحاظ تعداد کارگاه‌های صنعتی، چهارمین قطب صنعتی کشور پس از استان‌های تهران، اصفهان و خراسان رضوی محسوب می‌شود و از امكانات و قابليت‌هاي توسعه صنعتي شايان توجهي برخوردار است كه بخشي از آنها عبارتند از:
• وجود 33 شهرك صنعتي و تخصصي و 14 ناحيه صنعتي؛
• وجود دانشگاه‌هاي تبريز، صنعتي سهند، آزاد اسلامی و واحدهاي دانشگاه جامع علمي، كاربردي و مؤسسات تحقيقات صنعتي در استان؛
• وجود مزيت نسبي در 13 رشته فعاليت صنعتي استان از قبيل چرم‌سازي، صنايع غذايي و آشاميدني، توليد مبلمان و چوب و محصولات چوبي، قطعه و مجموعه¬سازي (مخصوصاً در حوزه خودروسازي) ، ماشين-سازي و شيميايي؛
• وجود مراكز آموزش فني و حرفه اي مجهز و مراكز آموزش فني شركت‌هاي بزرگ صنعتي؛
• وجود صنايع مادر پيشرفته، شهرك‌هاي تخصصي مانند سرمايه‌گذاري خارجي، فن‌آوري قطعات خودرو، مصالح ساختماني تبريز و سراميكي مرند و همچنين واحدها و تشكل‌هاي صنعتي و صنايع تبديلي.
• هم‌جواري استان با كشورهاي خارجي و دسترسي آسان به بازارهاي اروپا و آسياي ميانه؛
• وجود پالايشگاه و مجتمع پتروشيمي تبريز و كارخانه‌هاي بزرگي نظير تراكتور سازي، ماشين سازي، فولاد و كارخانجات توليدكننده نيروي محركه، قطعه سازي و قالب سازي براي احداث صنايع خودروسازي و واحدهاي صنايع غذايي كه در زمره واحدهاي صنعتي پيشرو كشور مي‌باشند و نيز صنايع چرم و كفش استان که پیشرو در کشور هستند. همچنين در سال‌هاي اخير با ايجاد تشكل‌هاي صنفي در زمينه صنعت، نظير اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، خانه صنعت و معدن، انجمن مديران صنايع، زمينه ارتباطي قوي بين مراكز صنعتي استان فراهم گرديده كه مي‌تواند الگوي مناسب براي صنايع كشورمان باشد.
سوال دوم: وضعیت زیر بخش‌های مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی چگونه است؟
به منظور بررسي وضعيت زیر بخش‌های مختلف صنایع استان و شناخت ميزان توسعه يافتگي صنعتي آن با توجه به ضرورت توسعه صنعتي استانهاي كشور و اجراي سياستهاي كلان بخش صنعت، اطلاعات جمع آوری شده از دفتر برنامه‌ريزي گروه مطالعات توسعه وزارت صنايع و معادن بر اساس کدهای بین المللی ISIC در این بخش ارائه می شود.
تا پايان آذر ماه سال 86 در استان آذربايجان‌شرقي 7703 واحد صنعتي فعال وجود داشته است. كه ميزان سرمايه ثابت آنها 2046447.67 ميليون ريال و مجموع اشتغال آنها 117397 نفر بوده است. براساس آخرين اطلاعات مندرج در سالنامه آماري كشور، ارزش‌افزوده فعاليت صنعتي كارگاههاي صنعتي استان آذربايجان‌شرقي در سال 85 معادل 10543105 ميليون ريال بوده است. در سال 86 تعداد 570 فقره پروانه بهره‌برداري با سرمايه‌گذاري 3584.62 ميليارد ريال با اشتغال 10185 نفر صادر گرديده است. همچنين 4861 فقره جواز تاسيس با سرمايه‌گذاري 74692.94 ميليارد ريال با اشتغال 106793 نفر صادر گرديده است.
سوال سوم: فرصت‌ها و مزیت‌های استان آذربایجانشرقی با توجه به توانمندی‌های آن جهت سرمایه‌گذاری در بخش صنعت چگونه است؟
الف) عرصه فعاليت¬هاي توليدي
1- يكي از قطب¬هاي صنعتي كشور، به لحاظ تمركز صنايع سنگين توليد كننده ماشين‌آلات و تجهيزات صنايع داروئي، غذايي نساجي و...
2- برخورداري از مواد اوليه براي توسعه صنايع تبديلي
3- برخورداري از ذخاير معدني غني و متنوع و يكي از مراكز بزرگ مس دنيا
4- وجود صنايع بالادست از جمله مجتمع عظيم پتروشيمي تبريز و فولاد
5- وجود شهرك اختصاصی سرمايه‌گذاري خارجي در تبريز
6- وجود شهرك¬ها و نواحي صنعتي در نقاط مختلف استان
7- نيروي‌كار ارزان قيمت در بخش¬هاي مختلف اقتصادي
8- منابع انرژي مصرفي ارزان، نظير آب، برق، گاز و ...
ب) عرصه زيرساخت¬ها
1- وجود دو نيروگاه برق حرارتي و گازي در استان و شبكه¬هاي وسيع توزيع و انتقال برق
2- وجود پالايشگاه مجتمع پتروشیمی تبريز و شبكه¬هاي انتقال نفت و گاز طبيعي
3- برخورداري از شبكه¬هاي وسيع حمل و نقل جاده¬اي ـ راه¬آهن ـ فرودگاه بين¬المللي تبريز
4- وجود بازارچه¬هاي مرزي مشترك با كشورهاي آذربايجان و ارمنستان
5- وجود دانشگاه¬ها و مراكز آموزش فني و حرفه¬اي و مؤسسات تحقيقاتي صنعتي، تأمين كننده نيروي انساني ماهر و متخصص در استان
6- اجراي برنامه اتوماسيون اداري و ايجاد ساختار فيزيكي و سخت-افزاري لازم براي توسعه تكنولوژي اطلاعات (ICT)
ج) مزایا و مشوق‌هاي سرمايه‌گذاري در بخش صنعت و شهرک های صنعتی
1- درآمد مشمول ماليات ابرازي ناشي از فعاليت‌هاي توليدي و معدني در واحدهاي توليدي يا معدني در بخش هاي تعاوني و خصوصي كه از اول سال 1381 به بعد از طرف وزارتخانه‌هاي ذي‌ربط براي آنها پروانه بهره‌برداري صادر يا قرارداد استخراج و فروش منعقد مي‌شود، از تاريخ شروع بهره‌برداري يا استخراج به ميزان 80 درصد و به مدت 4 سال و در مناطق كمتر توسعه يافته به ميزان100 درصد و به مدت 10 سال از ماليات موضوع ماده 105 قانون ماليات‌هاي مستقيم معاف هستند.
2- معافيت ماشين¬آلات و تجهيزات خط توليد از پرداخت حقوق و عوارض گمركي (ماشين‌آلات دست اول)
3- استرداد حقوق و عوارض گمركي پرداخت شده براي ورود مواد اوليه¬اي كه براي توليد كالاهاي صادراتي به كار رفته است.
4- تهيه زمين مناسب براي اجراي طرح‌هاي صنعتي با توجه به مكان-يابي و طراحي انجام شده مطابق با اصول فني و مهندسي و آخرين روش‌هاي شهرك¬سازي
5- متقاضيان ايجاد واحدهاي صنعتي نياز به كسب مجوز جداگانه از ادارات و سازمان‌هاي متعدد از قبيل حفاظت محيط زيست، منابع طبيعي، جهاد كشاورزي، آب، برق، امور اراضي، ميراث فرهنگي، خاك‌شناسي، ثبت اسناد و املاک، راه و ترابري، كار و امور اجتماعي و ... ندارند. این¬گونه مجوزها در زمان تأسیس شهرک صنعتی از دستگاه ذی¬ربط اخذ می¬گردد.
6- شهرك‌هاي صنعتي از قانون شهرداري‌ها مستثني هستند.
7- ارائه خدمات رايگان در صدور مجوزهاي ساخت ¬و ساز و پايان‌كار واحدهاي صنعتي در محدوده اختيارات شهرك‌هاي صنعتي و در كوتاه‌ترين زمان ممكن.
8- كاهش هزينه¬هاي سرمايه¬گذاري واحدهاي صنعتي با توجه به استفاده از خدمات مشترك ساماندهي شده از قبيل آب، برق، تلفن، گاز، تصفيه¬خانه فاضلاب و...
9- واگذاري اداره شهرك صنعتي پس از بهره¬برداري به هيئت¬ امنای متشکل از صاحبان صنایع مستقر در شهرك صنعتی
10- امکان اجاره و یا خرید کارگاه¬های کوچک آماده، به منظور تسریع در بهره‌برداری از واحد تولیدی و اشتغال¬زایی در شهرک¬های صنعتی
11- امکان استفاده از معافیت مالیاتی ماده 132 قانون مالیات¬های مستقیم، برای شهرک‌هایی که در شعاع 30 کیلومتری تبریز واقع شده-اند.
12- صدور سند مالكيت شش¬دانگ براي هر قطعه كه به بهره¬برداري رسيده و گواهي پايان‌كار دريافت و تسويه بدهي شده باشد.
13-ارتقا و توانمندسازي صنايع در رشته¬هاي مختلف با ايجاد شهرك‌هاي فن¬آوري، نرم‌افزاري، تحقيق و توسعه و فعاليت در زيربخش‌هاي پارك علوم، تكنولوژي و آموزشي و امكان استفاده از خدمات شركت‌هاي فني و مهندسي
14- پرداخت نقد و اقساط هزينه¬هاي حق بهره¬برداري از تأسيسات
15- بخشودگي قسمتي از هزينه¬هاي حق بهره¬برداري از تأسيسات براي واحدهايي كه زودتر از زمان پرداخت اقساط خود به بهره¬برداري مي-رسند (به استثناي شهرك صنعتي سعيدآباد). شرط اصلي استفاده از اين بخشودگي تخصيص حداقل 35 درصد از زمين به زيربنا مي¬باشد (سایت شرکت شهرک های صنعتی آ.ش).
د) خوشه‌هاي صنعتي و مجتمع‌هاي كارگاهي
اهم خوشه‌های صنعتی توانمند و فعال استان آذربایجانشرقی به صورت زیر می‌باشند:
1- خوشه صنعتی قطعات خودرو
به بركت وجود صنايع مادر و قابل توجه در امر ساخت قسمت‌هاي عمده‌اي از لوازم و قطعات خودرو (حدود 87 درصد از قطعات خودرو) و با مغتنم شمردن ايجاد شهرك فن‌آوري خودرو تبريز كه اين خود دليل بارزي بر توسعه يافتگي و دارا بودن پايگاه قوي ساخت قطعات خودرو تبريز به شمار مي‌رود، توافقات اوليه براي خريد 63 هكتار ديگر از اراضي گروه ماشين سازي تبريز به منظور ساخت و واگذاري كارگاههاي صنعتي در اندازه‌هاي مناسب و با برخورداري از تسهيلات مساعد در منطقه صنعتي شهر تبريز انجام گرفته است. اراضي مذكور در جهت توسعه شهرك فن‌آوري خودرو تبريز و هم‌جوار با آن انتخاب گرديده تا در كارگاه‌هايي كه در اين اراضي احداث خواهد شد، پيوندهاي پيشين و پسين و حلقه ارتباطي و زنجيرهاي توليدي قطعات خودرو به وجود آيد.
2- خوشه صنعتی چرم و صنایع وابسته
صنعت چرم و چرم سازي و صنايع پيش‌نياز و وابسته از حدود60 الي 70 سال پيش در تبريز صورت سنتي و سپس نيمه‌مكانيزه رواج يافته و با گسترش قابل‌توجهي اينك حدود 300 واحد صنعتي تنها در يك منطقه از شهرستان تبريز در زمينه چرم فعاليت مي‌نمايند. خاطر نشان مي‌سازد، شهرك صنعتي چرم شهر در حال اجراي اين شركت به وسعت بيش از 100 هكتار در مجاورت مجتمع واحدهاي مذكور انتخاب گرديده است.
3- خوشه صنعتی سرامیک و چینی
وجود منابع و معادن غني خاك چيني در استان به ويژه در منطقه مرند و به تبع آن فعاليت واحدهاي بزرگ صنعتي در خصوص تهيه و آماده سازي خاك چيني و انجام قسمت‌هايي از پروسه استخراج، غني سازي، آماده سازي و فرآوري مواد اوليه در منطقه، فعاليت در زمينه سراميك و چيني را ممكن ساخته است و ايجاد شهرك تخصصي سراميك نيز در اين شهرستان بر اين اساس بوده است. اشتغال عده¬اي از اهالي بومي به ساخت ظروف و لوازم سراميك از گذشته‌هاي دور در منطقه زنوز مرند دليل بر گرايش و توجه به صنعت مذكور بوده كه با تكيه بر اين صنعت بومي مي¬توان نسبت به احيا، توسعه و ارتقا آن اقدام نمود.
4- مجتمع کارگاهی محصولات چوبی (مبلمان، دكوراسيون، كابينت سازي، تخته سه‌لائي و نئوپان)
نظر به موقعيت طبيعي استان در توليد مواد اوليه جهت صنايع مذكور و بررسي‌هاي مقدماتي و امكان‌سنجي در خصوص رواج و رونق صنايع جنبي چوبي در سطح استان و به ويژه در تبريز (173 واحد با اشتغال 2000 نفر) ايجاد مجتمع كارگاههاي محصولات چوبي از استقبال مناسبي برخوردار خواهد بود (سایت شرکت شهرک های صنعتی آ.ش).
سوال چهارم: چه معیارها و شاخص‌هایی جهت ارزیابی بخش‌های مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی مناسب هستند؟
ترسیم درخت سلسله مراتب تصمیم‌گیری در بخش صنعت برای اجرای فرایند تحلیل سلسله مراتبی کلیدی‌ترین قسمت تکنیک AHP است که باید با توجه به هدف اولویت‌بندی طراحی شود. بدین منظور پس از مطلالعات اولیه و انجام مصاحبه با صاحب‌نظران صنعتی و اقتصادی استان و با راهنمایی‌های استاد راهنما، لیستی از معیارها و گزینه‌های شاخص تأثیرگذار در بخش صنعت استان تهیه شد و پرسشنامه‌ای متشكل از 17 پرسش برای اولویت‌بندی و استاندارد نمودن معیارهای ارائه شده و 12 پرسش برای اولویت‌بندی و گزینش بخش‌های مهم صنعت استان طراحی شد و در اختیار 3 نفر از اساتید دانشگاهی مرتبط با بحث صنعت و 7 نفر از کارشناسان‌ارشد سازمان صنایع و معادن استان قرار گرفت. همچنین برای دخالت دادن نظرات اقتصادی در گزینش معیارها، 5 پرسشنامه در اختیار کارشناسان‌ارشد سازمان امور اقتصادی و دارایی، 2 پرسشنامه در اختیار کارشناسان‌ارشد مرکز خدمات سرمایه‌گذاری استان آذربایجانشرقی و 3 پرسشنامه در اختیار کارشناسان‌ارشد اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تبریز قرار گرفت. در نهایت با جمع‌آوری تمامی پرسشنامه‌ها، برای تست یکسان بودن نظرات خبرگان، فرض آماری زیر تدوین گردید.
فرض H0 : نظرات خبرگان یکسان است
فرض H1 : دست کم دو تا از نظرات متفاوتند
در نهایت آزمون فریدمن برای داده‌های بدست آمده از پرسشنامه‌ها انجام گرفت. نتایج حاصل از این آزمون نشان دهنده این است که فرض یکسان بودن نظرات کارشناسان در سطح خطای 5% و 1% رد می‌شود.
الف)معیارهای منتخب:اولویت‌بندی معیارهای استاندارد شده از طریق روش دلفی و 9 معیار منتخب با بیشترین رتبه از آزمون فریدمن عبارتند از:1- افزایش درآمد2- افزایش صادرات3- بهبود ساختار صنعتی4- پایه‌گذاری صنایع نوین5- افزایش اشتغال 6- افزایش بازده7- افزایش ارزش‌افزوده8- دسترسی به مواد اولیه9- رشد امکانات طراحی و اقتباس
ب)گزینه های منتخب:اولویت‌بندی و گزینش بخش‌های صنعتی از طریق روش دلفی و 9 گزینه منتخب با بیشترین رتبه از آزمون فریدمن عبارتند از:1- گروه صنایع شیمیایی 2-گروه صنعتی مواد غذایی، آشامیدنی و دارویی 3-گروه صنعتی نساجی، پوشاک و چرم4-گروه صنعتی محصولات کانی غیر فلزی 5-گروه صنعتی فلزات اساسی6-گروه صنعتی ماشین آلات و تجهیزات فلزی7- صنایع الکترونیکی8- صنایع وسایل حمل و نقل9-گروه صنعتی کاغذ، مقوا، چاپ و صحافی
سوال پنجم: بخش‌های مختلف صنعت استان آذربایجانشرقی جهت توسعه و گسترش دارای چه اولویت‌هایی هستند؟
با استاندارد شدن معیارها و گزینه‌های منتخب مورد استفاده، گامهای اجرایی فرایند تحلیل سلسله مراتبی بصورت زیر پیاده شده و نتایج حاصله به صورت دقیق ارائه می‌شود.
1- ترسیم درخت سلسله مراتب تصمیم گیری بخش صنعت استان
2-استخراج پرسشنامه بخش صنعت از درخت سلسله مراتب
3- انجام مقایسات زوجی بصورت گروهی و تجزیه و تحلیل پرسشنامه نمونه
4- اولویت های بخش صنعت استان
بعد از انجام مقایسات زوجی بصورت گروهی و تجزیه و تحلیل پرسشنامه نمونه و رفع ناسازگاري چون این مقدار کمتر از 1/0 است، بنابراین قابل قبول می‌باشد.
بعد از تجزیه و تحلیل تمام پرسشنامه‌ها نوبت به تلفیق آنها می‌رسد، برای اولویت‌بندی اهداف مختلف صنعت استان، ابتدا وزن‌های نهایی معیارهای تمام پرسشنامه‌ها را در یک جدول قرار داده شد و سپس میانگین هندسی هر سطر را محاسبه گرديد. بنابراین اولویت‌های بخش صنعت استان آذربایجانشرقی به صورت زیر می‌باشد:
معيارها میانگین هندسی اولویت‌ها
افزایش درآمد 253/0 1
افزایش اشتغال 191/0 2
افزایش صادرات 156/0 3
افزایش ارزش‌افزوده 128/0 4
افزایش بازده 108/0 5
بهبود ساختار صنعتی 052/0 6
پایه‌گذاری صنایع نوین 051/0 7
دسترسی به مواد اولیه 036/0 8
رشد امکانات طراحی و اقتباس 025/0 9
جدول (2): اولویت‌بندی اهداف مختلف بخش صنعت
نمودار میله‌ای بدست آمده از ترکیب کلیه پرسشنامه‌ها با کمک نرم‌افزار Team Expert Choice بصورت خروجی زیر می‌باشد، این نمودار اولویت‌بندی اهداف مختلف بخش صنعت استان را به همراه وزن‌های نهایی و ترکیبی بدست آمده نشان می‌دهد. لازم بذکر است که نرخ ناسازگاری مقایسات زوجی گروهی بدست آمده برابر 04/0 است، و چون این مقدار کمتر از 1/0 می‌باشد، مقایسات زوجی انجام شده از سازگاری نسبتاً مناسبی برخوردار هستند.
نمودار (1): اولویت های اهداف صنعت استان
برای اولویت‌بندی بخش‌های مختلف صنعت استان، به این ترتیب عمل می‌کنیم، که ابتدا وزن‌های نهایی گزینه‌های تمام پرسشنامه‌ها را در یک جدول قرار داده و سپس میانگین هندسی هر سطر را محاسبه می‌نماییم. ستون اول مربوط به شماره افراد پرسش شونده است.
بنابراین اولویت‌های بخش صنعت استان آذربایجانشرقی به صورت زیر می‌باشد:
گزینه‌ها میانگین هندسی اولویت‌ها
گروه صنعتی فلزات اساسی 175/0 1
گروه صنعتی ماشین‌آلات و تجهیزات فلزی 164/0 2
گروه صنایع شیمیایی 160/0 3
گروه صنعتی مواد غذایی، آشامیدنی و دارویی 157/0 4
صنایع وسایل حمل و نقل 109/0 5
گروه صنعتی محصولات کانی غیر فلزی 090/0 6
صنایع الکترونیکی 071/0 7
گروه صنعتی نساجی، پوشاک و چرم 049/0 8
گروه صنعتی کاغذ، مقوا، چاپ و صحافی 025/0 9
جدول (3): اولویت‌بندی صنایع مختلف
نمودار میله‌ای بدست آمده از ترکیب کلیه پرسشنامه‌ها با کمک نرم‌افزار Team Expert Choice بصورت خروجی زیر می‌باشد، این نمودار اولویت‌بندی بخش‌های مختلف صنایع استان (هدف تحقیق) را به همراه وزن‌های نهایی و ترکیبی بدست آمده نشان می‌دهد. لازم بذکر است که نرخ ناسازگاری مقایسات زوجی گروهی بدست آمده برابر 04/0 است، و چون این مقدار کمتر از 1/0 می‌باشد، مقایسات زوجی انجام شده از سازگاری نسبتاً مناسبی برخوردار هستند.
