بخشی از مقاله
چکیده
در این مطالعه به بررسی طبیعت الگوي مصرف برنج در مازندران مورد تحلیل قرار گرفته است. جامعه اماري تحقیق 40 خانوار مصرف کننده برنج از بخش شهري استان مازندران هستند. ابزار تحلیل مورداستفاده در تحقیق شامل آمار توصیفی و مدل لاجیت می باشد. عوامل اصلی که به طور معنی داري رجحان مصرف کنندگان را براي استفاده از برنج محلی تحت تأثیر قرار داده اند عبارتند از : قیمت برنج،درآمدخانوار، اندازه خانوار، تحصیلات سرپرست خانوار و میزان مصرف، اثر معنی داري بر الگوي مصرف نداشته اند. نتیجه تحقیق نشان داد که متغیرهاي درآمد، قیمت و تحصیلات اثر مثبت بر مصرف برنج دارند بطوریکه با افزایش این متغیرها احتمال مصرف برنج محلی بیشتر میشود.این بخش پیشنهاد میکند که باید تلاشهایی صورت گیرد تا تولید برنج با امکانات استانداردهاي لازم افزایش یابد، این امر کمک میکند که مزیت نسبی رقابتی برنج داخلی در مقایسه با برنج وارداتی، تقاضاي برنج محلی را افزایش دهد.
کلمات کلیدي: الگوي مصرف، برنج، مدل لاجیت
مقدمه
برنج از خانواده گرامینه - گندمیان - است و یکی از غلات مهم در مصرف انسان به شمار می رود این محصول یکی از پر مصرف ترین محصولات زراعی کشور محسوب می شود زیرا به عنوان یکی از غذاهاي اصلی و پر طرفدار از سوي عامه مردم مطرح می باشد همچنین برنج یکی از تولیدات استراتژیک بخش کشاورزي نیز محسوب می شود مصرف سالانه برنج مردم ایران ،بین 2تا 2.2 میلیون هزار تن برآورد می شودکه از این مقدار حدود 1.6 میلیون هزار تن از آن از طریق تولید داخلی تامین می شود و ایران مجبور است سالانه بین 400 تا 500 هزار تن برنج وارد کند.موجودي سبد غذایی مصرف کننده معمولا به درآمد و آگاهی هاي غذایی آن ها بستگی دارد، که خود از فرهنگ و منطقه زندگی مصرف کنندگان ناشی می شود و نیز تقاضایی براي کیفیت هاي متفاوت یک محصول غذایی به ویژه براي غذاي اصلی و غالب آن منطقه وجود داشته باشد.
هنگامی که مصرف کننده براي جبران انرژي بدنی مورد نیاز خود، غذاي کافی در اختیار داشته باشد، مقدار بیش تر از آن را مورد تقاضا قرار نخواهد داد. درنتیجه، قیمت بالاتري را براي محصولاتی خواهد پرداخت که کیفیت بهتري داشته باشند.رشد اقتصادي سریع با فرهنگ شهرنشینی در کشورهاي درحال توسعه به ویژه آسیایی، در پذیرش کیفیت هاي مختلف برنج نیز به طور وسیعی اثر گذاشته است.برنج یک محصول اساسی در ایران به شمار می رود، زیرا این محصولاولاً در سبد کالایی خانوار و الگوي تغذیه اي نقش مهمی داردثانیاً در حال حاضر ایران یکی از مهمترینواردکنندگان اولیه محصول محسوب می گردد،ثالثاً تولید این محصول در کشور با هزینه بالایی انجام می شود که عدم مزیت نسبی در تولید این محصول را نشان می دهدرابعاً. اخلالهاي فراوانی در تولید، مصرف و واردات این محصول استراتژیک وجود دارد.
برنج یکی از مهمترین غلات جهان از نظر تأمین انرژي و کالري مورد نیاز جوامع بشري بوده و از دیرباز در بسیاري از نقاط جهان و به ویژه در ایران کشت می شده است. برنج نزد ایرانیان بعد از گندم بعنوان مهمترین ماده غذایی محسوب می شود بطوریکه در طی یک دوره سی ساله تولید برنج با رشد متوسط سالانه اي معادل %6/4 همراه بوده است.رشد روزافزون جمعیت از یک سو و تغییر الگوي مصرف خانوارها از سوي دیگر سبب افزایش شدید تقاضاي برنج بطور مستمر گشته است.بطور کلی برنج در چهارده استان کشور کشت می شود که در این بین استانهاي گیلان، مازندران و گلستانجمعاً %81 کل سطح زیر کشت این محصول را بخود اختصاص داده و استانهاي خوزستان و فارس به ترتیب در رتبه هاي بعدي قرار دارند.
استان مازندران با داشتن حدود %30 از تولید کل کشور داراي رتبه اول در تولید و بعد از آن استان گیلان در مقام دوم قرار داشته که حدود %20 از کل تولید برنج کشور را بخود اختصاص می دهد.جمعیت جهان هر ساله 1/5 درصد افزایش می یابد بطوریکه جمعیت فعلی جهان حدود 6 میلیارد است که تا سال 2050 به مرز 11 میلیارد نفر خواهد رسید - پیردستی و همکاران، - 1385 امنیت غذایی یکی از حقوق اولیه بشر می باشد، بنابراین براي تأمین امنیت غذایی مذکور می باید میزان تولید غذا دوبرابر شود، یکی از مهمترین بخش هایی که در تأمین امنیت غذایی داراي نقش اساسی است، بخش کشاورزي می باشد.
در حال حاضر برنج 5 درصد از تولید کشاورزي جهان و 20 درصد از انرژي مورد نیاز انسان را تأمین می کند میزان تقاضا براي برنج در سال 2030 به 38 درصد افزایش خواهد یافت - پیردستی و همکاران، . - 1385امروزه برآورد می شود که برنج غذاي اصلی حدود 1/4 میلیارد انسان را تشکیل می دهد . در بخش بزرگی از قاره آسیا، برنج تأمین کننده بیش از 80 درصد کالري و 75 درصد پروتئین مصرفی مردم می باشد - محمدي، . - 1377در ایران نیز برنج یکی از غذاهاي اصلی مردم است که مصرف سرانه آن 36 کیلوگرم در سال می باشد . بنابراین، افزایش تولیدات برنج برابر با داشتن امنیت غذایی بالا در جوامع در حال توسعه آسیا است و هر عاملی که این مقدار تولید را کاهش دهد بطور مستقیم روي این جوامع تأثیر گذاشته و باعث نابسامانی اقتصادي و فقر در این جوامع می شود.
برنج در ایران به لحاظ نقشی که در الگوي مصرف و تأمین غذاي مورد نیاز جامعه به عهده دارد از اهمیت خاصی برخوردار است.موسسه تحقیقات برنج کشور در راستاي خودکفایی ارقام برنجی را به عرصه معرفی خواهد کرد که کیفیتی مشابه ارقام بومی داشته و به لحاظ عملکردي نیز از ارقام بومی افزایش عملکرد دارد که بدین ترتیب با تبیین الگوي مناسب براي مصرف، وضعیت تولید برنج کشور به خودکفایی نزدیک می شودمعرفی برندهاي مشخص براي محصول برنج و استفاده مصرف کنندگان موجب می شود که از طریق الگوي مصرف، تقاضاهاي مردم در خصوص برنج مشخص شود.
ادبیات موضوع
صدیقه هاشمی بناب و محمد قرمانزاده - 1384 - الگوي مصرف کالاهاي خوراکی در ایران با استفاده از آزمون جدایی پذیري را مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داده است که مصرف کنندگان درآمد خود را بین گروه هاي مختلف خوراکی ها - گوشت ها، سبزیجات، حبوبات، غلات، نوشیدنی ها و... - تخصیص داده و سپس عمل تخصیص درآمد بین انواع مختلف گوشت ها در گروه گوشت، بر اساس منشأ حیوانی صورت می گیرد را رد می نماید و تغییر در قیمت یک کالا هم از طریق توزیع مجدد مصرف آن در گروه مربوطه و هم از طریق تغییر در قیمت و مصرف آن گروه به مصرف گروه کالاهاي دیگر اثر گذاشته و الگوي مصرفی مصرف کننده را شکل می دهد.
بامیدل، آبایومی و استر - 1997 - تجزیه و تحلیل اقتصادي الگوي مصرف برنج در نیجریه را با استفاده از مدل لاجیت بررسی کردند و نتایج این مطالعه نشان داد که عوامل اصلی که بطور معنی داري رجحان مصرف کنندگان را براي استفاده از برنج وارداتی و یا ترکیبی از دخلی و وارداتی تحت تأثیر قرار داده عبارتند از: درآمد سرپرست خانوار، اندازه خانوار و سطح تحصیلات سرپرست خانوار خواهد بود که قیمت هر کیلوگرم برنج اثر معنی داري بر الگوي مصرف نداشته است.حمید توانا و همایونی فر - 1385 - مطالعه رفتار مصرف کنندگان برنج را با استفاده از اصل تعمیمی ترجیحات آشکار شده بررسی کردند نتایج آزمون حاکی از 8 تناقض بود که با بررسی شاخص تعمیمی افریت نیز برطرف نشد، ولی روند رشد نرخ تورم، رشد قیمتهاي برنج و رشد درآمد سالانه خانوار شهري نشان داد که همراه با افزایش رفاه، خانوار به سمت مصرف برنج هاي مرغوب تر و گران تر گرایش پیدا کرده اند.
فرج زاده - 1383 - و مجاور حسینی - 1386 - نیز به بررسی رفتار مصرف کنندگان براي گروه کالاهاي اساسی پرداختند و کشش هاي مرتبط با آن کالاها را در جوامع شهري و روستایی محاسبه کردند.رمضانی امیري و بخشوده - 1390 - نیز به بررسی اثر تغییرات قیمتی و درآمدي بر الگوي مصرف کنندگان شهر شیراز پرداختندنتایج این تحقیق نشان داد انواع برنج هاي داخلی رابطه جانشینی،میان برنج هاي وارداتی نیز رابطه جانشینی وجود دارد و رابطه میان برنج هاي داخلی و وارداتی مکملی است .بنابراین انواع برنج هاي داخلی و وارداتی هر کدام جداگانه به صورت جایگزین جهت توزیع بین مصرف کنندگان خود وارد بازار می شوندو مصرف کنندگان با توجه به سلیقه و قدرت خرید،برنج مورد نظر خود را خریداري میکنند.
مواد و روشها
در ادبیات اقتصادي براي مواردي که اثر مستقل اعم از کیفی یا کمی بر روي متغیر وابسته با ماهیت کیفی سنجیده می شود از مدل هاي رگرسیونی با متغیر وابسته موهومی استفاده می شود. منظور از متغیر وابسته موهومی در این مدل متغیرهاي دوحالتی هستند که دلالت بر وجود یا عدم وجود صفت یا حالتی - مصرف کنندگان برنج محلی یا وارداتی - دارند. الگوي لاجیت براي مطالعه حاضر داراي ساختار زیر است:
