بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش که بر مبنای طرح بازنگری1 محوطههای دوران تاریخی دشتهای دهگلان و قروه - استان کردستان - انجام گردیده، کوشش شده است، تا با تحلیل الگوی پراکندگی محوطهها دوره ساسانی در دشتهای مذکور، به یک سری نقشههای استقراری از دوران ساسانیان در این منطقه دست یافت، که در آن نقش عوامل محیطی در شکلگیری استقرارها که سوال اصلی این پژوهش است، در نظر گرفته شده باشد؛ در این راستا اطلاعات رقومی شدهی عوارض محیطی این ناحیه، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - ، با دادههای حاصل از بررسی تلفیق میگردد وبعد از آن برای نمایش روابط بین عوامل طبیعی مذکور و زیستگاههای دوره ساسانی، به تهیه نقشههای تلفیقی و تفسیر این نقشهها خواهیم پرداخت؛ بر این اساس در مقاله حاضر تعدادی از مهمترین عوامل موثر در شکلگیری استقرارهای دوره ساسانی دشتهای دهگلان و قروه از جمله ارتفاع، میزان شیب، جهت شیب، فاصله از منابع آبی و فاصله از راهها مورد بررسی قرار خواهد گرفت. از اهداف این پژوهش میتوان به ترسیم یک نقشه استقراری برای دوره ساسانی دشتهای دهگلان و قروه و مطالعه تأثیر عوامل محیطی در نحوی پراکندگی این محوطهها اشاره کرد. بر اساس طرح مذکور حدود 49 محوطه دوران تاریخی منطقه مورد بررسی قرار گرفت که از این تعداد حدود 31 محوطه دارای آثار مربوط به دوره ساسانیان بوده است، که نقشههای GIS نشان دهنده تأثیر پذیری فراوان شکلگیری این استقرارها از محیط طبیعی به خصوص منابع آبی میباشد.
مقدمه
صرف نظر از فعالیتهای که مربوط به دوره پیش از تاریخ بوده و با توجه به اهمیت منطقهی غرب کشور در دوران تاریخی به-خصوص دورهی ساسانی، عمد فعالیتهایاین دوره در منطقه، در استان کرمانشاه و توسط افرادی چون: لوشای و کلایس - Kleiss, 1963 - در بیستون، ادوارد کیل - Keall , 1981 - در قلعه یزدگرد و کامبخشفرد - کامبخش فرد، - 1380 در کنگاور انجام شده است و درسالهای اخیر نیز یوسف مرادی در چند محوطهی شاخص ساسانی منطقه کاوشهایی انجام داده است. از کاوشهای اخیر همچنین میتوان به حفاریهای انجام شده توسط علی هژبری در استان کرمانشاه، منطقه قصر شیرین - هژبری، - 1384 و دالاهو - هژبری، - 1386 اشاره کرد - گزارشهای منتشر نشده سازمان میراث فرهنگی کرمانشاه - ؛ کهاکثراً با هدف مطالعهی معماری محوطههای پیش گفته انجام گرفته و کمتربر روی عوامل دیگر از جمله دادههای سفالی ونقش عوامل محیطی در شکلگیری این محوطهها تأکید شده است.
شهرستانهای قروه و دهگلان در بخش شمالی کوههای زاگرس - غرب کشور - قرار گرفتهاند و برخلاف دیگر بخشهای کوهستانیزاگرس این منطقه از نظر باستانشناختی خیلی کم شناخته شده استظاهراً. اولین بررسی باستانشناختی در این منطقه توسط اقبال عزیزی در سال 1378ه.ش. - عزیزی، - 1378 انجام شده است2 و بعد از آن بررسی باستانشناختی دهستان ئیلاق جنوبی توسط زاهد کریمی در سال1386 ه.ش - کریمی، - 1386 و بررسی الگوهای استقراری دوره اشکانیان در جنوب استان کردستان توسط علی بهنیا سال 1387 ه.ش - بهنیا، - 1387 از دیگر مطالعات دوره تاریخی منطقه مذکور است، که نتایج آن به شکل گزارشهای منتشر نشده در مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی استان کردستان موجود میباشد؛ همانگونه که از اسامی این نوشتارها پیداست، هیچکدام از آنها به بررسی این منطقه از لحاظ ارتباط استقرارگاهها با محیط اطراف نپرداختهاند.
به شکلی که مکانهای باستانی در منطقه توزیع شدهاند الگوی استقرار گفته میشود - علیزاده، . - 247 :1386در این پژوهش سعی شده است با استفاده از نرمافزار GISو با اتکا بر طرح بازنگری محوطههای دوران تاریخی دشتهای دهگلان و قروه، در راه ایجاد یک نقشه استقراری برای این دوره در منطقه، گام آغازین برداشته شود، که تأیید این نقشه محتاج برداشت گامهای بعدی یعنی کاوش و حفاری در این محوطهها میباشد. در این مقاله فرض بر این است که عوامل جغرافیایی و زیست محیطی نظیر آب و هوا، ارتفاع از سطح دریا، فاصله از رودخانه و ... بیشترین تأثیر را در پراکنش محوطههای ساسانی منطقه داشته. مواد و دادههای مورد استفاده این تحقیق حاصل طرح بازنگری محوطههای دوران تاریخی دشتهای دهگلان و قروه میباشد، که به شیوهایتماماً پیمایشی انجام شده است. علامتگذاری محوطهها بر اساس اولین حرف لاتین نام شهرستانها بوده است، به این ترتیب که محوطههای موجود در دشت قروه با حرف لاتین Q و محوطههای موجود در دشت دهگلان با حرف لاتین D علامت گذاری شدهاند. بعد از انجام مراحل مربوط به شناسایی سفال دوره ساسانی و مشخص شدن محوطههای ساسانی منطقه به تجزیه و تحلیل این نقاط و مشخص نمودن ارتباط این نقاط با عناصر محیطی از طریق نرمافزار GIS3 پرداخته شد. در مجموع روش اجرای این تحقیق شامل مراحل زیر است: -1 مطالعات کتابخانهای و شناسایی جامع منابع: در این مرحله منابع مکتوب شامل متون و تحقیقات معاصر مورد بررسی قرار گرفت. -2 مطالعات میدانی، که شامل بررسی پیمایشی محوطههای دوران تاریخی دشتهای دهگلان و قروه و شناسایی محوطههای ساسانی آنها میباشد. -3 تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزارهای آماری و کامپیوتری.
یافتهها:
-1موقعیت جغرافیایی و وجه تسمیه شهرستانهای دهگلان و قروه
شهرستان دهگلان از شمال به شهرستانهای بیجار و دیواندره، از شرق به شهرستان قروه، از جنوب به شهرستانهای کامیاران و سنقرکلیایی و از غرب به شهرستان سنندج محدود بوده و دارای یک حوزهی شهری به نام دهگلان و دو بخش مرکزی و بلبانآباد و پنج دهستان میباشد - سرشماری عمومی نفوس، . - 1390 در مورد وجه تسمیه دهگلان میتوان گفت که در هنگام بهار گلهای زرد و سفید به نام "ول" به طور گسترده در این دشت میرویند و به دلیل فراوانی آنها در این ناحیه، این دشت به دهگلان - ده-ولان - که به معنی روستای ولها - گلی شبیه به گل محمدی - معروف شده است - محمودی،. - 83 :1392
قروه یکی دیگر از شهرستانهای استان کردستان است که از شمال به شهرستان بیجار، از شرق و جنوبشرقی به شهرستان همدان، از جنوب به شهرستان سنقر - استان کرمانشاه - و از غرب به شهرستان سنندج محدود میشود. شهر قروه، مرکز این شهرستان است و در فاصله 87 کیلومتری شمال شرق سنندج و در مسیر همدان- سنندج قرار گرفته است. عوامل موثر در پیدایش این شهر، چشمه جوشان در شمال آن، رودهای فصلی و دشت حاصلخیزی است که تا قرنها موجب تداوم حیات در شهر قروه بصورت آبادی کوچکی بوده است. بعدها قرار گرفتن این آبادی در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب، موجب توسعه آن شد. در گذشته این منطقه را بعنوان قروه قصلان یا قصران میشناختند. همچنین گفتنی است که دو شهر دیگر با همین نام در استان همدان و استان زنجان نیز وجود دارد - زارعی، . - 44 :1392 درخصوص وجه تسمیه قروه دو روایت وجود دارد: .1 در فرهنگ لغت دهخدا آمده است که قروه از کلمه »قرو« به معنی زمینی که قطع نمیشود، برگرفته شده است، که با توجه به اینکه قروه در دشت وسیعی قرار گرفته است، این معنی میتواند صحیح باشد. .2 کلمه قروه در اصل کردی - گولوه - بوده، که به معنی گلگاه و گلزار است، این کلمه ساخته شده از یک اسم و پسوند است، که »گول« همان گل و »وه« پسوندئ به معنی گاه میباشد. که با توجه به اینکه قبلاً مکان فعلی قروه دشتی مملو از شقایق بوده به نظر میرسد که این معنی صحیحتر باشد - محمودی،:1392 . - 82 شهرستان قروه دارای چهار بخش با نامهای چهاردولی، سریشآباد، دلبران و مرکزی میباشد - سرشماری عمومی نفوس، . - 1390 دو دشت دهگلان و قروه همراه با دشت گروس - بیجار - از مهمترین دشتهای استان کردستان محسوب میشوند که مساحتی حدود 200000 هکتار دارند - ایرانی و دیگران، . - 12 :1391 کردستان به علت تراکم زیاد کوه، دشتهای چندان وسیعی ندارد - زارعی، . - 21 :1392
