بخشی از مقاله
چکیده:
عوامل جغرافیایی از دیرباز یکی از مهمترین عوامل شکل گیری تمدن های پیش از تاریخ تا امروز بوده و در هر منطقه ای، شکل گیری محوطه ها تأثیر مستقیم از این عوامل می پذیرفته است، به نحوی که نمی توان این دو را جدا از هم دانست. یکی از منابع طبیعی تاثیرگذار در شکل گیری و یا ادامه یک استقرار، منابع آبی منطقه است که رودخانه های دائمی و فصلی را شامل شده و عموما این منابع آبی مهمترین نقش را در مجموعه عوامل جغرافیایی شامل می شوند. این تاثیر تا حدی است که در مواردی پایان منبع آبی، به از بین رفتن استقرارهای مرتبط با آن نیز انجامیده است.
رودخانه کشف رود یکی از شاخص ترین پدیده های زیست محیطی موجود در شمال شرق ایران می باشد که از دیرباز، محور شکل گیری فرهنگ ها و محوطه های استقراری در دوره های مختلف تاریخی در حوزه شمال شرق کشور بوده است. همپنین عصر آهن، یکی از دوره های تاثیرگذار فرهنگی ایران است که بررسی های لازم در مورد شناخت این دوره - همانند دیگر دوره های فرهنگی - در منطقه شمال شرق و بویژه خراسان، بسیار اندک بوده است.در این پژوهش محوطه های پیش از تاریخ حاشیه کشف رود در محدوده دشت مشهد، بررسی سطحی شده و داده های فرهنگی این محوطه ها جمع آوری شده و پس از تجزیه و تحلیل و مقایسه داده ها با محوطه های همجوار، محوطه هایی که مربوط به عصر آهن بوده شناسایی شده و الگوی استقراری و توزیع فضایی این محوطه ها در عصر آهن، باتوجه به کشف رود آورده شده است.
واژگان کلیدی: عصر آهن، دشت مشهد، کشف رود، فرهنگ یاز، باستان شناسی خراسان
مقدمه
استان خراسان، بدلیل قرارگیری در میان سه حوضه ی فرهنگی؛ جنوبغرب آسیای مرکزی - کوهپایه های ترکمنستان - ، شمال شرق فلات مرکزی ایران و شمالشرق ایران، یکی از مناطق مهم، اما ناشناخته در پژوهش های باستان شناسی به شمار می رود. ویژگی های اقلیمی، جایگاه خاص جغرافیایی و موقعیت مهم منطقه باعث شده که از دیرباز مورد توجه گروه های انسانی واقع گردد. با این وجود اطلاعات ما درباره ی تحولات منطقه در دوران مختلف پیش از تاریخ و کیفیت ارتباط این منطقه با سایر حوضه های فرهنگی بسیار ناقص است - یوسفی و باقی زاده . - 1391
با توجه به توزیع ناهمگون کاوش های باستان شناسی در سرزمین خراسان، شناخت ما از فرهنگ های پیش از تاریخ این منطقه در تمام بخش ها یکسان نیست. برخلاف شمال کپه داغ - ترکمنستان کنونی - که سالهاست باستان شناسان در آن به کاوش و بررسی پرداخته اند و به توالی کاملی از فرهنگ های پیش از تاریخی دست یافته اند، از فرهنگ های باستانی جنوب کپه داغ - خراسان کنونی ایران - آگاهی های زیادی در دست نیست - وحدتی . - 39 :1394 خاک حاصلخیز، کشاورزی، سهولت دسترسی به منابع آب و امکانات آب رسانی، از اولین عوامل مؤثر در جایابی سکونت گاه در ایران بوده است. ارتباط وجود منابع آب با پیدایش استقرارگاه های اولیه و سپس شهرها در ایران، در نظریه ای مشهور - بوناین و دیگران - تجلی یافته است - Bemon،. - 1989 در مراحل بعد ماندگاری زندگی شهری نیز به شیوه دسترسی، انطباق و هماهنگی شهر با منابع افزونتر آب و عوامل دیگر ربط داشت - خیرآبادی - 1376
روش پژوهش
روش نتیجه گیری در این پژوهش توصیف داده های بدست آمده و منطقه قرارگیری هر محوطه، تحلیل داده های موجود و در پایان تفسیر این موارد می باشد که در دو مرحله نظری و میدانی به شرح زیر به انجام خواهد رسید:
میدانی: بررسی و پیمایش محوطه های شناخته شده موجود در حاشیه کشف رود دشت مشهد و جمع آوری داده های سطحی از این محوطه ها، ثبت مختصات جغرافیایی محوطه ها - بوسیله - GPS و تهیه تصاویر هوایی، طراحی سفال ها و داده های جمع آوری شده به منظور تفسیر و تحلیل فرم ها و نقوش و گونه ها و مقایسه با مناطق اطراف.
نظری: جمع آوری اطلاعات جغرافیایی، زیستی و پژوهش های صورت گرفته در مورد منطقه مورد مطالعه، از یک سو و از سوی دیگر مطالعات باستان شناسی و غیر باستان شناسی در مناطق اطراف و مقایسه آن ها با اطلاعات منطقه مورد مطالعه و در نهایت تحلیل ونتیجه گیری.
طرح مساله
مجموعه عوامل زیست محیطی نقشی موثر در ایجاد استقرارهای انسانی در هر دوره زمانی دارند. علاوه بر بررسی میزان تاثیر محیط در ایجاد هر استقرار، انطباق استقرارها با شرایط محیطی حاکم نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. انسان همواره برای زیستن در صدد انطباق خود با محیط پیرامون بوده که این انطباق از طریق شناخت محیط صورت گرفته و بتدریج با گسترش دامنه شناخت انسان، اورا به سمت حاکم شدن بر محیط و شکل گیری تمدن پیش برده است. - مترجم و الماسی - 1392 آثار استقرارهای باستانی، همواره تحت تأثیر عوامل متعددی که در گروه بندی کلی به عوامل انسانی و طبیعی تقسیم می شوند،شکل گرفته اند. البته میزان این تاثیر در مراحل مختلف فنی جوامع بشری در طول تاریخ متفاوت بوده است - موسوی کوهپر و همکاران، . - 1390 جغرافیدان ها فرهنگ بشری را به چهار مرحله فنی متمایز جمع آوری غذا و شکار، گله داری و چرا، کشاورزی و شهری تقسیم می کنند - هاگت، 1375، - 48
در هر یک از این مراحل میزان تأثیرپذیری انسان و استقرارهای او از محیط طبیعی متفاوت بوده است و در واقع می توان گفت که تأثیرپذیری انسان از محیط طبیعی تابعی از دانش و مهارت های فنی او بوده و با آن رابطه معکوس داشته است. هرچه دانش فنی انسان در مواجهه با محیط طبیعی پایین بوده، میزان تأثیرپذیری او بیشتر می شده است؛ و برعکس. این نکته در واقع دیدگاهی میانه رو در خصوص تأثیر محیط طبیعی به شمار می رود و به افراطهای جبر محیطیٌ و امکان گراییٍ دچار نیست - موسوی کوهپر و همکاران، . - 1390 هرچند انسان امروزی قادر است شکل و ترکیب طبیعی محیط را با استفاده از نیروی فکری و ابزار مکانیکی که در اختیار دارد به شدت دگرگون سازد - رهنمایی، 1369، - 8 اما در عصر باستان انسان نیرویی جز زور بازوی خود نداشت و از این رو تلاش می کرد تا خود را با عوامل طبیعی سازگار کند - رجایی، 1373، - 13 این تلاش برای سازگاری منجر به تأثیرپذیری از عوامل طبیعی می شده است - موسوی کوهپر و همکاران، . - 1390
بدون اعتقاد به دترمینیسم می توان گفت بین انسان و محیط جغرافیایی او همیشه روابط متقابلی برقرار است. لذا درعین حال که درمطالعات محیطی توجه به مسائل و پدیده های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از اهمیت زیادی برخوردار است، در مطالعات و تحولات سیاسی و اقتصادی نیز نقش عوامل محیطی و شرایط جغرافیایی جایگاه زندگی دریک محیط جغرافیایی بسیار چشمگیر است، چون عوامل محیطی در ساختار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نقش بنیادی دارند. - بیک محمدی - 1381 عوارض و پدیده های طبیعی در مکان گزینی، پراکنش، حوزه نفوذ، توسعه فیزیکی، ارتباطات و ظاهر سکونتگاه های انسانی تاثیرزیادی دارند. - سلطانی و علیقلی زاده، . - 98 :1380 البته بایستی به این نکته نیز توجه کرد که هر کدام از عوامل طبیعی در بعد خاصی از سکونتگاه های انسانی موثر واقع می شوند؛ اما در کل چنین گفته می شود - موسوی کوهپر و همکاران، - 1390 که تمدن واقعی بشر در بخش هایی از نواحی جغرافیایی که دارای آب و هوای مساعد و خاک حاصلخیز بوده، ظاهر شده است.
بر اساس نظریه هیدرولیک در پیدایش سکونت گاه ها، آبیاری زمین های قابل کشت، افزایش جمعیت و تراکم آن در نواحی مساعد طبیعی، عامل اصلی بوده است - شکویی، . - 142 : 1373 این وضعیت در ایران نیز کمابیش بدین منوال بوده است و در این زمینه چنین گفته می شود - موسوی کوهپر و همکاران، - 1390 نخستین سکونت گاه ها در ایران در جاهایی شکل می گیرند که آب و خاک نسبتا مطلوبی داشته باشند. کلمه آبادی - در مفهوم روستا که نخستین سکونتگاه جمعی انسان به شمار می آید - نیز به مفهوم جایی است که آب و گیاه دارد. این دو از عناصر محیط طبیعی محسوب می شوند و تاثیر زیادی بر سکونتگاه های انسانی دارند، تا حدی که می توان گفت محیط طبیعی حتی بر شکل الگوی کالبدی سکونتگاه ها نیز تاثیر گذاشته و در اکثر مناطق کشور سبب شکل گیری سکونتگاه های مجتمع شده است - مهدوی، - 8: 1377
معرفی دوره فرهنگی مورد مطالعه:
بر اساس علم باستان شناسی و با تکیه بر تکنولوژی پس از پایان دوره برنز با تحولی که در ساختارهای فرهنگ مادی و معنوی استقرارهای انسانی بوجود آمد، دوره ای به نام آهن شکل می گیرد. این دوره از آنجا مهم است که پیشدرآمدی برای فرهنگهای دوره تاریخی ایران قلمداد می شود - فهیمی، . - 32 :1381 بازه زمانی این تحولات هزارهی دوم پ.م است که در جداول گاهشناختی حوزه ایران تا ظهور هخامنشیان 550 - پ.م - ادامه می یابد. مباحث نظری این دوره مدیون پژوهش های اولیه دایسون با نظریه پویایی فرهنگی در شمال غرب ایران - طلایی 1376؛ - Dyson 1965 و نظریه افق های سفالی و مهاجرت ایرانیان توسط کایلر یانگ - Young 1967 - است هر چند که وی بعدها نظریات قبلی اش را تصحیح کرد . - Young 1985 -
در مطالعه تحولات و فاکتورهای تاثیر گذار دوره آهن نمی توان فرهنگ مادی همگونی را برای کلیه حوزه های فرهنگی ایران در نظر گرفت، بدینگونه که بخش های شرقی ایران از مولفه های تعریف شده برای دوره آهن بخش های غربی و میانی فلات ایران تبعیت نمی کند - باصفا، - 1395 در بازه زمانی مورد مطالعه در حوزه های شرقی ایران بایستی به آسیای میانه و دو فرهنگ شاخص آن یعنی یاز و داهستان توجه ویژه ای کرد. هنگام تحلیل فرهنگ مادی خراسان با دانستن اهمیت استراتژیک آن در جهت ارتباط آسیای میانه با فلات ایران باید گفت که فاقد مطالعات هدفمندی در مقیاس زمانی پژوهش یعنی نیمه دوم هزاره دوم تا نیمه اول هزار اول ق.م می باشد. - همان - با نگاهی به جدول مطالعات باستانشناسی در نیمه غربی آسیای میانه در آغاز نیمه دوم هزاره دوم ق.م. دو فرهنگ کاملا متمایز دوره آهنی وجود دارد - همان - . یکی داهستان - Dahistan - است در غرب آسیای میانه در دشت مشهد مصریان و دیگری فرهنگ دلتای رودخانه مرغاب است که تحت عنوان یاز - Yaz - نامیده می شود - همان - .
لفظ یاز برگرفته از فرهنگ مادی استقراری به همین نام در است در واحه مرو است - . - Masson 1986: 312 یاز تپه که در جنوب غربی ناحیه طاهربای واقع شده با وسعتی حدود 16 هکتار مهمترین استقرار دوره آهنی آسیای میانه قلمداد می شود. نتایج پژوهش های ماسون نشان می دهد که سازه ای تدافعی با وسعت یک هکتار در مرکز استقرار وجود داشته است - فرامکین . - 226 :1372 مهمترین فاکتور شناخت فرهنگ مادی یاز همچون دوره آهن ایران سفال است و در کنار آن تغییراتی در الگوی استقراری و اقتصاد معیشتی نیز پدیدار می شود - Kohl 1984: 194 - و استفاده از فلزی به نام آهن در بافتارهای یاز گزارش شده است . - Askarov 1992: 453 - فرهنگ نو ظهور مورد بحث با سفال دست ساز منقوش با نقوش هندسی بی کیفیت شناخته می شود ولی بر خلاف دوره آهن ایران پیوستگی ویژه ای از نظر تکنولوژیکی و فرهنگ مادی با دوره پیش از خود یعنی برنز داشته است . - Khlopin 1981:46-49, Fig 5-6 -
در تعاریف گاهشناختی یاز به سه میان دوره - I-III - تقسیم میشود. یاز I هم زمان با دوران آهن قدیم یعنی 1400 تا 900 ق.م، یاز II از 900 تا 550 ق.م و یاز III منطبق با سال های 550 تا 300 ق.م است. نمود مادی فرهنگ یاز همچون فرهنگی های پیش از خود به خارج از آسیای میانه راه پیدا کرده و علاوه بر آسیای میانه در بخش های شمالی افغانستان در تیلا تپه - Kohl 1984: 193 - ، در بخش های مرکزی خراسان کنونی شامل دشت های مشهد، نیشابور، اسفراین - وحدتی - 42 :1394 درگز - یوسفی زشک و باقی زاده 12 :1391، جدول یک - و سبزوار، نوار کوهپایه ای کپه داغ - Kohl, Biscione and Ingraham 1982 - ، و حتی بجنورد - Vahdati 2014 - تا حوزه جاجرم نیز قابل تعریف است.
