بخشی از مقاله
چکیده
دبیّات همواره جولانگاه مناسبی برای بیان اندیشهها، احساسات و عواطف شاعران و نویسندگان بوده و هست. برخی ازین اندیشهها برآمده از حوادث و رویدادهایی است که پیرامون زندگی آنها رخ داده است. بیگمان ارزشهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره، تأثیر مستقیمی در نوع نگرش و عاطفهی شاعر یا نویسنده دارد. در ایران، انقلاب مشروطه و کودتای 28 مرداد 1332در کنار تحوّلاتی که در سطح جامعه پدید آورد، در عرصهی ادبیات نیز بیتأثیر نبود و با طرح مضامین اجتماعی، موجب تحول و تغییر سبک ادببات شد. رخدادهای دورهی حکومت پهلوی، گرایش به رمانتیک جامعهگرا و درنتیجه تغییر سبک را در اشعار و برخی آثار گستردهترکرد. در این دوره شاعران و نویسندگان بیش ازپیش به بیان اندیشههای اجتماعی پرداختند. نادر نادرپور یکی از روشنفکران سرخوردهی پس از کودتای بیست و هشتم مرداد سی ودو است که حوادث سیاسی- اجتماعی - بهویژه دههی سی - باعث شد به اجتماع و مردم روی آورد.. این اندیشه ها را میتوان در قالب مفاهیی چون نابرابری اجتماعی، تضاد طبقاتی، یاد کردِ خفقان موجود در جامعه، ستایش آزادی، مبارزه با استبداد، صلح، اروتیسم، سمبولهای اجتماعی و غیره خلاصه کرد. در این مقاله، سعی شده به بیان اندیشههای اجتماعی شاعر موردنظر پرداخته شود. واژگان کلیدی:اجتماعیّات، جامعهشناسی، سمبولیسم، نادرپور، شعر درآمد
اجتماعیات و اندیشهای اجتماعی و اعتماد به نظریّهی تکامل اجتماعی و تمایلات انساندوستانه از دیرگاه مورد توجه شاعران ایران بوده است. موضوع اصلی اشعار این شاعران، طرح نیازها و محرومیّت های تودهی مردم و دفاع از حقوق محرومان و رنجبران و مسایل اجتماعی موجود در جامعه میباشد. اندیشه های اجتماعی در ادبیات ایران، بهویژه ادبیات معاصر و خاصّه، شعر، بازتاب گستردهای داشته و دارد. شاعری که مفاهیم اجتماعی را در شعر خود بیان میکند، هدفش بالا بردن ادراک و بینش هنری و اجتماعی است. او میخواهد شعرش پیام انسانی داشته و مردم را با حوادث و رویدادهای زمان خویش آشنا کند. روح شاعران شعر اجتماعی با احساس مسؤولیّتهای اجتماعی سرشته شده و شاعر با مردم و در میان مردم زندگی میکند.
گفتنی است بدون شک بخشی ازمحرّک اصلی تغییر سبک در هر دورهای، وقایع سیاسی اجتماعی میباشد. در ایران، انقلاب مشروطه در کنار تحولاتی که در سطح جامعه پدید آورد، در عرصه ی ادبیات نیز بیتأثیر نبود و با طرح مضامین اجتماعی، موجب تحول و تغییر سبک ادبا شد. رخدادهای حکومت پهلوی، گرایش به رمانتیک جامعهگرا و درنتیجه تغییر سبک را در اشعار و برخی آثار گسترده ترکرد. رمانتیسم در واقع مکتبی ادبی است که به برتری احساس و تخیل بر استدلال و تعقل تأکید دارد. این مکتب دارای دو شاخه ی فردی و احساسی - پرداختن به عوالم شخصی - و اجتماعی - انعکاس وقایع جامعه وتلاش برای تغییر اجتماع - است. تحوّلاتی که با انقلاب مشروطه پیدا شد، باعث گردید تا شاعران لزوماً تغییر در محتوای شعر را احساس کنند. درواقع با این تغییرات نوع نگاه شاعران به زندگی تغییر پیداکرد. مفاهیمی جدید پیدا شد که دیگر قالب های شعر
1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سبزوار، سبزوار، ایران
2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحدآزادشهر، آزادشهر، ایران
3 دانشجوی دکترای رشتهی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سبزوار، سبزوار، ایران
سنّتی، ظرفیّت پذیرش این نوع مفاهیم را نداشتند، امّا شعر سنّتی با آن شاعران قوی و نخبهاش بهاین راحتی تسلیم تغییرات نمیشد. به بیانی دیگر سیطرهی شعر سنّتی به نحوی بود که شاعران توان تغییر در آن را نداشتند.در این دوره، میتوان شاعران را به سه گروه تقسیم کرد:
1عدّه - ای از شاعران که هنوز به قالبها، موسیقی و زبان شعر کلاسیک علاقمند بودند،امّا میخواستند در محتوای ادبیات تغییر بهوجود آورند. همانند محمّدتقی بهجت تبریزی معروف به شهریار. - 2برخی از شاعران، شعر رمانتیک میسرودند.این افراد میخواستند شعر را در خدمت عواطف خود درآوردند. از نمایندگان این شاخه میتوان به میرزادهی عشقی، نصرت رحمانی، نادر نادرپور، امیرهوشنگ ابتهاج و غیره اشاره کرد. - 3برخی از شاعران بر آن بودند تا مسائل اجتماعی را بیان کنند. مانند احمد شاملو. وجه مشخصه ی این شعر، عمیقاً اجتماعی بودن آن است که از ژرفای جامعه نشأت میگیرد و با آگاهی از رسالت هنر به تصویر زندگی و مناسبات اجتماعی میپردازد - رک: ترابی، 161 :1376 به بعد - .
اگر شاعران تا این زمان به بیان احساسات شخصی خود میپرداختند، از این دوره به بعد به بیان مسائل اجتماعی و یافتن راه حل برای آنها میپردازند. رحمانی، نادرپور و ابتهاج نیز در دورهی دوم شاعری خود، به سرایش شعر اجتماعی پرداختند. این عدّه از شاعران تحت تأثیر نهضت سمبولیسم فرانسه قرار گرفته بودند. شعری که با نماد و رمز، حرفش را میزد. دلیل این امر دو چیز بود: 1به - دلیل حاکمیّت جوّ خفتان، تهدید و سانسور نمیتوانستهاند به تعهّد اجتماعی خود عمل کنند، ناچار می بایست به زبان و بیانی غیرمستقیم و تأویل بردار، یعنی زبان رمز و اشاره و سمبول رو میآوردند تا در عین پرداختن به مسائل اجتماعی از لطمات آن در امان بمانند. - 2 شاعران این عهد نیک میدانستند که بیان مستقیم و خام مسائل اجتماعی و سیاسی، سرودهای آنان را از ادبیّت و شعریّت دور خواهد کرد. پس به دنبال شیوهای بودند تا درعین جامعه گرایی از غنای شعرشان کاسته نشود و این شیوه، همان بیان سمبولیک بود - پارسانسب، 230 :1387 به بعد - .
یکی از دلایل اصلی که باعث شد شاعران به نوع شعر اجتماعی رو بیاورند، کودتای 28 مرداد 1332 ه. ش بود. دراین موقع یک نوع فضای خفقان سیاسی به وجود آورد که باعث شد شاعران این دوره، این زبان رمزگونه را برای بیان اعتراضشان برگزینند. دراین نوع شعر مفاهیمی که در قدیم به مقدار زیاد بهکار میرفت، دیگر در این نوع شعر کاربرد کمی داشت .مفهومی مثل »عشق« کمتر استفاده میشد. مهمترین دلیل آن این است که شاعران از خواستههای شخصی خود درگذشتند و به خواستهای اجتماع توجّه نشان دادندبه. بیانی دیگر، شاعرِ نوپردازِ آگاه و بیدار دل، اگرچه به عنوان یک انسان حسّاس، به عشق باور دارد، ولی رسالت او مهمتر و بزرگتر از آن است که در محدودهی خواهشهای تن اسیر بماند. - رک: ترابی، - 164 -163 :1376
در دهه ی سی، گروهی از شاعران با آشنایی با ادب اروپا و بالاخص فرانسه، گرایشی به سرودن اشعاری در همان سبک پیدا کردند که یکی از برجسته ترین این افراد نادرپور میباشد. او با تسلّط کامل به ادبیات غنی ایران و با فراگیری ادب فرانسه توانست نوعی از رمانتیسم اروپا را وارد شعرِ فارسی کند که بعد ها با الهام از زبان نیمایی سبکی کاملاً منحصر به خودیافت. البته »نخستین کسی که در معرفی شعر و ادب رمانتیک اروپایی به شاعران و شعر خوانان فارسی نقش مؤثری داشت یوسف اعتصام الملک، پدر پروین اعتصامی بود. او که تقریبا به تنهایی مجلهی ادبی بهار را می نوشت و اداره می کرد، بسیاری از قطعات ادبی و اشعار شاعران مشهور رمانتیک اروپایی را در این مجله به فارسی ترجمه میکرد« - شکی، - 73 :1385 البته »نام برخی از شاعران معاصر ممکن است امروز در ردیف مؤثرترین و نامدارترین نوآوران شعر معاصر قرار نگیرد، امّا تأثیر آنان در گسترش پذیرش شعر نو در مقطعی از زمان
قابل توجه بوده است. از جمله این افراد نادرپور است« - حسن لی، . - 48 :1383
تحلیل اندیشه های اجتماعی در اشعار نادر نادرپور 265 /
یکیاز شاعران معاصر که اجتماعیّات و اندیشههای اجتماعی در اشعارش انعکاس یافته است، نادر نادرپور است. وی، یکی از روشنفکران سرخوردهی پس از بیستوهشتم مرداد سی و دو بود که حوادث سیاسی- اجتماعی - بهویژه کودتای دههی - 30 باعث شد به اجتماع و مردم روی آورد. لازم به ذکر است در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، نوعی نیاز معنوی ، فردی و اجتماعی دست به دست هم دادند و مکتب رمانتیسم را به وجود آوردند. اساس این نهضت ادبی، بر تخیّل فردی و خلاقیّت براساس تخیّل بود و در واقع عکس العملی بود در برابر مکتب کلاسیسم که با زبانی کلیشهای میخواست اخلاقی محدود را تعلیم دهد. در نتیجه از این زمان به بعد است که نادرپور بیان و عواطف و احساسات انسانی را مهم تر از عواطف فردی و شخصی می داند.
پیشینه ی تحقیق
سیدعلیمحمّد سجّادی، در کتاب خود با عنوان اجتماعیّات» در ادبیات در آثار منثور فارسی قرن ششم« و حسنی کندسر هم در مقالهای با عنوان »اجتماعیات در ادب فارسی با نگاهی به سیر اندیشه و اعتقادات و اخلاقیات در ادب فارسی قرن ششم« به مضامین اجتماعی در ادب فارسی پرداختهاند. آل بویه لنگرودی و مدیری ، هم در مقالهای با نام بررسی» تطبیقی رمانتیسم در اشعار نادر نادرپور و ابوالقاسم شابّی« به بیان دیدگاههای نادرپور اشاراتی کردهاند. موسی وصفی قراولخانه نیز در پایاننامهی خود تحت عنوان »بررسی سیر رمانتیسیسم سیاه در ادبیات معاصر فارسی با تکیه بر اشعار فریدون توللی، نادر نادرپور و نصرت رحمانی« دیدگاههای خود را درمورد نادرپور و دیگر شاعران معاصر بیان داشته اند.
دربارهی زندگی، آثار و شعر نادر نادرپور
نادر نادرپور، شاعر و ادیب معاصر ایرانی درسال 1308 ه.ش در تهران چشم به جهان گشود. وی از دوران نوجوانی سرودن شعر را آغاز نمود. گفتنی است وی با زبانهای فرانسه و انگلیسی آشنایی کامل داشت - رک: دهبزرگی، . - 96 /4 :1387 گفتنی است این آشنایی بر شیوهی کار او اثر گذاره بود. در غزل سرایی سبک مخصوص خود را داشت. نادرپور با پیروزی انقلاب اسلامی به آمریکا مهاجرت کرد و تا پایان عمر در همانجا، کم و بیش به امور ادبی و فرهنگی اشتغال داشت - رک: شمس لنگرودی، . - 59 - 57 /2 :1377 ازجمله آثار وی میتوان به: »سرمهی خورشید« ، » چشمها و دستها«، »دختر جام، گیاه« و »سنگ«، »نه آتش«، »آسمان و ریسمان«، »شام بازپسین«، »صبح دروغین« و »شعر انگور« اشاره کرد. وی سرانجام در سال 1379 ه. ش در آمریکا درگذشت - رک: آل بویهی لنگرودی و مدیری، . - 5 :1390
نادرپور را مثل شاعرانی چون تولّلی، خانلری، گلچین گیلانی و امیرهوشنگ ابتهاج به خاطرافراط نکردن در نوآوری و قانع شدن به قالب چهارپاره »محافظه کار« لقب می دهند - رک: شمس لنگرودی، . - 600 /1 :1377 ازآنجا که وی در تصویرگری ید طولایی دارد و اشعاراو چندان دارای ابهام وتعقید نیست، تصاویر او را اغلب شعرخوانان درمییابند. وی در شعرهایش تصویر را بهخاطر تصویر به کار میبرد و عیب او این است که در برج عاج - - 1 خویش مینشیند و اندوه و درد مردم را ازیاد میبرد. فروغ فرّخزاد ازاین رو میگوید:»او تصویرساز ماهری است، امّا تصویر به چه درد من میخورد - «فرّخزاد، . - 35 :1335 نادرپور در مقدمهی کتاب از آسمان تا ریسمان دربارهی تصویر در شعر خود چنین میگوید: »امروز تصویری که من در شعر خود به کار میبرم نه تنها یک بعدی نیست؛ بلکه ابعاد گوناگون دارد و بیش از پیش برخوردگاه چند معنی است« - نادرپور، :1356 پنج - . اوی، دردنبالهی سخنِ خود باز هم به تعهّد در شعر می پردازد و میگوید: اگر» منظور از تعهّد، پرداختن به مسایل زودگذر سیاسی و حوادث روزانهی اجتماعی باشد، ناچار با رسالت شعر که درهم شکستن دیوارهای زمان و دست یافتن به جاودانگی است مغایرت دارد. اما اگر غرض از تعهّد«»توجّه به مواضع تاریخی و فضایل اساسی انسان است، به اعتقاد من شعر اصیل فارسی همیشه متعهّد بوده است و خواهد بود - همان: هفت - .
