بخشی از مقاله
چکیده
دبیّاتا همواره جولانگاه مناسبی براي بیان اندیشهها، احساسات و عواطف شاعران و نویسندگان بوده و هست. برخی ازین اندیشهها برآمده از حوادث و رویداد هایی است که پیرامون زندگی آنها رخ داده است. بیگمان ارزشهاي اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره، تأثیري مستقیم در نوع نگرش و عاطفهي شاعر یا نویسنده دارد. در ایران، انقلاب مشروطه و کودتاي 28 مرداد 1332 در کنار تحوّلاتی که در سطح جامعه پدید آورد، در عرصهي ادبیات نیز بیتأثیر نبود و با طرح مضامین اجتماعی، موجب تحول و تغییر سبک ادببات شد. رخدادهاي دوره ي حکومت پهلوي، گرایش به رمانتیک جامعهگرا و در نتیجه تغییر سبک را در اشعار و برخی آثار گستردهتر کرد. در این دوره شاعران و نویسندگان بیش از پیش به بیان اندیشههاي اجتماعی خویش پرداختند. نصرت رحمانی از پیشروان جریان شعري رمانتیک جامعهگرا در دوره ي معاصر و از روشنفکران سرخورده ي پس از کودتاي بیست و هشتم مرداد سی و دو است که حوادث سیاسی- اجتماعی - به ویژه دههي سی - باعث شد به اجتماع و مردم روي آورد.. این اندیشهها را میتوان در قالب مفاهیی چون نابرابري اجتماعی، تضاد بقاتی،ط یاد کردِ خفقان موجود در جامعه، ستایش آزادي، مبارزه با استبداد، صلح، اروتیسم، سمبولهاي اجتماعی و غیره خلاصه کرد. در این مقاله، سعی شده به بیان اندیشههاي اجتماعی شاعر پرداخته شود.
درآمد
ادبیات، برترین و درخشانترین تجلی فرهنگ هر جامعه اي است. کاوش در فرهنگ و جریان جاري زندگی مردم، به بهترین شکلی می تواند در بررسی ادبیاتی صورت پذیرد که اندیشمندان و برگزیدگان اجتماع در دورههاي زمانی خاصی به نگارش درآوردهاند. از این رو ا ست که میزان غناي ادبیات هر جامعه را معیار اعتبار و شایستگی فرهنگ و تاریخ آن میانگارند.
آن چه ادبیات را به این مقام والا می رساند، بیانی است که از باورها، اندیشهها، مصائب، رنجها و مسائل اجتماع به دست میدهد. "مردم" فهم از خود را در آینه اي می توانن د جستجو کنند که ادبیات اعم از شعر و نثر در مقابل آنها قرار میدهداز. این لحاظ تاریخ ادبیات فارسی سرشار از تجلیّاتی از زندگی ایرانی است که در ادوار مختلف تاریخی صورت هاي متنوعی به خود گرفته است و بنا به اقتضاي شرایط زمانی و مکانی جلوهاي خاص از فرهنگ و تمدن ایرانی را متجلی ساخته است. تأمل و تدبّر در آثار ادبی گوناگونی که در سدههاي مختلف در حوزهي تمدّن ایرانی نگاشته شده است، دلیل روشنی بر این ادّعا است. ادبیات فارسی با مفاهیم و مسائل اجتماعی پیوند خورده است . نگارش متون اخلاقی اعم از سیاستنامه نویسیها یا بیان پندهاي مختلف اخلاقی در قالب تمثیلها و داستانهاي اخلاقی گویاي آن است که آنچه از آغاز ذهن ادیبان و فضلاي ایرانی را به خود مشغول میداشته، همانا نحوه ي زیست اجتماعی و حرکت جامعه به سوي سامان نیکی است که سعادت آن را تأمین میسازد.
اجتماعیات و اندیشههاي اجتماعی و اعتماد به نظریّهي تکامل اجتماعی و تمایلات انساندوستانه از دیرگاه مورد توجه شاعران ایران بوده استموضوع. اصلی اشعار این شاعران، طرح نیازها و محرومیّتهاي توده ي مردم و دفاع از حقوق محرومان و رنجبران و مسایل اجتماعی موجود در جامعه می باشد - ركسجّادي،: . - 11 - 9 :1388 علاقه و اشتیاق این شاعران را به خواستههاي آحاد مردم و جریانهاي اجتماعی با بررسی اشعار آنان میتوان به خوبی احساس کرد و درك نمود. با وجود این که شعر و ادب در دوران گذشته، قبل از دوره ي مشروطه و عصر بیداري به گروههاي محدود حاکممتعلّق بود و ارتباط مستقیم با دربار داشت، عدّهاي از شاعران پیشین به مسایل اجتماعی و امور اجتماع توجّه خاص نشان داده و این مضامین را در اشعار خود بیان نمودهاند . اکثر شاعران معاصر نیز در این مورد علاقهمندي وافر خود را به اجتماعیّات و گرایشهاي اجتماعی نشان دادهاند.
محرّك اصلی تغییر سبک در هر دورهاي وقایع سیاسی- اجتماعی است . در ایران، انقلاب مشروطه در کنار تحولاتی که در سطح جامعه پدید آورد، در عرصه ي ادبیات نیز بیتأثیر نبود و با طرح مضامین اجتماعی، موجب تحول و تغییر سبک ادبا شد. رخدادهاي حکومت پهلوي، گرایش به رمانتیک جامعهگرا و در نتیجه تغییر سبک را در اشعار و برخی آثار گستردهتر کرد. رمانتیسم در واقع مکتبی ادبی است که به برتري احساس و تخیل بر استدلال و تعقل تأکید دارد. این مکتب داراي دو شاخهي فردي و احساسی - پرداختن به عوالم شخصی - و اجتماعی - انعکاس وقایع جامعه وتلاش براي تغییر اجتماع - است.
نصرت رحمانی از پیشروان جریان شعري رمانتیک جامعهگرا در دورهي معاصر و از روشنفکران سرخورده ي پس از بیست و هشتم مرداد سی و دو بود که حوادث سیاسی- اجتماعی - بهخصوص کودتاي دههي سی - باعث شد به اجت ماع و مردم روي آورد. در نتیجه از این زمان به بعد است که شاعارنی چون رحمانی بیان و عواطف و احساسات انسانی را مهمتر از عواطف فردي و شخصی میداند و شعر خود را بیان بیان اندیشههاي اجتماعی خوبش و وقایع جامعهاي که در آن زندگی می کند اختصاص میدهد.
پیشینهي تحقیق
از جمله پژوهشهاي صورت گرفته پیرامون موضوع مورد بررسی میتوان به این موارد اشاره کرداجتماعیّات: در ادبیات در آثار منثور فارسی قرن ششم، از سیدعلیمحمّد سجّادي؛ » اجتماعیات در ادب فارسی با نگاهی به سیر اندیشه و اعتقادات و اخلاقیات در ادب فارسی قرن ششم« از حسنی کندسر؛بررسی» تحوّل اندیشه هاي نصرت رحمانی از رمانتیک فردگرا به رمانتیک جامعه گرا.«، از زهرا زاده و فولادي؛ »بررسی تطبیقی رمانتیسم در اشعار نادر نادرپور و ابوالقاسم شابّی« از آل بویه لنگرودي و مدیري؛ واکاوي رمانتیسم جامعه گرا در اشعار امیرهوشنگ ابتهاج و محمد الفیتوري« از رسول نیا و آقاجانی. در این مقاله سعی شده تا به اندیشههاي اجتماعی در اشعار نصرت رحمانی پرداخته شود.
درباره ي زندگی و شعر نصرت رحمانی
نصرت رحمانی با نام مستعار "باران" و "ترمه" در سال 1308 ه .ش در تهران چشم به جهان گشود. وي تحصیلات ابتدایی و متوسطّه را در پایتخت به اتمام رساند و سپس مدّتی در هنرستان نقّاشی درس خواندمدّتی. نیز در مدرسه ي پست و تلگراف به ادامهي تحصیل پرداخت. درآغاز در وزارت پست و تلگراف و تلفن و سپس در رادیو ایران مشغول به کار شد، امّا کار در حوزهي مطبوعات را بر دیگر مشاغل ترجیح داد. در سالهاي منتهی به انقلاب، بخش شعر و ادب مجلّه ي زن روز را اداره میکردوي. در مجلّه و روزنامهها افزون بر انتخاب شعر و داستان دیگران به گفتگووبا دیگران توجّه خاصّی نشان می داد. در نوجوانی به شعر گفتن پرداخت. رحمانی قالب غزل را به عنوان نخستین قالب شعري براي سرایش اشعارش انتخاب نمود و سپس به چارپاره روي آورد و سرانجام به شعر نو پیوست - رك: عابدي، 20 :1379 به بعد - . رحمانی در سال 1379 ه . ش به درود حیات گفت.
شاید نوشته ي مختصر و موجز نیما یوشیج که وقتی براي اولین بار اشعار نصرت رحمانی را میخواند، بر مقدمه ي دفتر مینویسد، گویاي تصویر کاملی از جهان شعري نصرت رحمانی باشد: » آن چیزهایی که در زندگی هست و در شعر دیگران سایه اي از خود نشان می دهد، در شعر شما بیپرده اند. اگر این جرات را دیگران نپسندند براي شما عیب نیست «! - رحمانی، 1334مقدّمه: - .
مستعملی پارسا و امیدعلی برآنند که نوآوري قابل توجه نصرت رحمانی در حوزه زبان شعري است. او با مهارتی درخور، زبان کوچه را به خدمت شعر درآورد و از قابلیتهاي چندگانه تصویري، عاطفی و موسیقیایی این گونه زبان نهایت استفاده را برد و بدین ترتیب جواز ورود حجم زیادي از لغات را که معطل مانده بودند، به قلمرو شعر صادر کرد. در واقع شاعران شعر نو در شاخه رمانتیک - تغزلی - ، با نفی معیارهاي شعر کهن، غمنامه هایی مملو از یأس و ناکامی و تیرگی آفریدند که بعضی از آنها در فضاي لطیف شعري، عشقها و هوسهاي گناه آلود و محکوم به شکست و سیاهی را ترسیم میکردند . نحوهي گز ینش لغات هم در اشعار نصرت از جایگاه ویژهاي برخوردار است . شاعر رفتارذهنی خاصی با بعضی از واژهها دارد؛ به گونهاي که این کلمات، هستهي اصلی تصاویر شعري او را تشکیل میدهند و به تبع آن، فضاي غمگین و گرفته اي را بهوجود می آورند. این گزینش خاص با بسامد بالا، در سبک شناسی فکري و در نهایت در تعیین سبک و سیاق شخصی او راهگشا و کارآمد است.
مطلب دیگر در بحث از واژگان شعري رحمانی، اشاره به ضرب و وضع لغات جدید و بدیع است که بیان کننده خلاقیت و ابتکار شاعر است. او با توجّه به بینش و نگاه خاص خود که به زندگی و اطراف دارد، دست به ترکیبسازيهاي جدیدي میزند که بسیار زیبا و دل انگیز است. از دیگر ویژگیهاي سبکی شاعر جابه جا کردن اجزاي جمله است که یکی از شگردهاي بیرون رفت از منطق طبیعی کلام و شکستن هنجار هاي معمول زبان است. یکی از مواردي که بسامد بالایی دارد.
