بخشی از مقاله
چکیده
کتاب نفثهالمصدور، نوشته شهابالدین نسوی است که آن را در فاصله سالهای 632 ه.ق تا 637ه.ق بهتحریر درآورده و صرفنظر از ارزشهای تاریخی، کتابی است که در حوزه استفاده از شواهد شعری فارسی و عربی اهمیتی بسزا دارد. در باب این کتاب، پژوهشگران و محققان بیشتر راجعبه موضوعاتی نظیر ارزشهای تاریخی و یا شیوه کاربرد صور خیال و مضامین ادبی آن سخن گفته، اظهارنظر کردهو ابداً راجعبه جایگاه، اشکال و طبقهبندی شعر در این کتاب سخنی بهمیان نیاوردهاند؛ این در حالی است که در 85 موضع از این کتاب به ابیات یا مصراعهایی از شعر فارسی استشهاد شده است. مصحح کتاب، امیرحسن یزدگردی نیز در توجه به شرح اشعار، تا جایی که توانسته منبع اشعار را ذکر کرده و در بسیاری از موارد هم با توجه به مشخص نبودن شاعران اصلی اشعار، اظهار نظری نکرده و در باب کلیت استفاده زیدری از شواهد شعری فارسی نیز سخن چندانی نگفتهاند. با توجه به اهمیت اشعار و شواهد شعری در نفثهالمصدور، این مقاله بر آن است تا نخست دورنمایی از نوع استفاده زیدری از شواهد شعری فارسی را ارایه دهد و سپس منبع برخی از ابیات و مصراعها را که مصحح و دیگران بدان اشارهای نکردهاند، مشخص کند. پس از آن در یک طبقهیندی کلی اشعار و مصراعهای به کار رفته در نفثهالمصدور از لحاظ وزنی، قالب شعری و یا شاعرانی که اشعارشان در نفثهالمصدور آمده، از منظر بسامدی تحلیل و بررسی شدهاند.
مقدمه
دشواری متن نفثهالمصدور از دیرباز این ضرورت را ایجاب میکرده که خوانش این متن به واسطه شروح واژگان وعبارات سخت آن حاصل شود. میتوان گفت از زمانی که مرحوم امیرحسین یزدگردی این اثر را تصحیح کرد، نفثهالمصدور به طور جدی و بیش از پیش، در معرض دید و داوری قرار گرفته و به عنوان متن درسی در سطوح بالای دانشگاهی مطالعه شده است. شهابالدین زیدری نشان داده که در منشیگری، بسیار تواناست؛ بهتعبیر علامهقزوینی »خداوند به او قلم سلیس و روان منشیانه بسیار شیرینی عطا کرده بوده« - قزوینی، :1385 . - 80 او به زبان و ادبیات عرب بسیار مسلط است و این عربیشناسی یکبار حافظ جانش در برابر اشرار میشود. استشهادهایی که وی به ابیات شاعران عرب کرده، گویای این حقیقت است که حافظهای سیال و سرشار از شعر داشته و قادر بوده اشعاری را که در حفظ داشته، چاشنی هر مناسبتی کند که برایش رخ مینموده است. بهقول استاد مینوی، شهابالدین »با دواوین عربی و فارسی بسیار انس داشته و حتی با شعر گویندگان قریبالعصر و معاصر خویش، نظیر: ابوالمظفر ابیوردی و ظهیرالدین فاریابی و...« آشنا بوده است - زیدری، :1387 کب - .
شهابالدین، همچنین ادبیات و شعر پارسی را خوب میشناسد و از میان اشعاری که در کتابش آورده، میتوان فهمید که شعر هم میسروده است. بهنظر میرسد که ذکر، شرح و معرفی برخی از اشعاری که مؤلف در متن نفثهالمصدور گنجانده درتصحیح زندهیاد استادیزدگردی مورد غفلت واقع شده است؛ که البته طبیعی است؛ چرا که بسیاری از دیوانهایی که زیدری از آنها در کتابش به عنوان نمونه ذکر کرده، ممکن است به کلی از بین رفته باشند و یا هنوز تصحیح نشدهاند. مخفی نماند که مصحح، بهتلویح اشاره کرده که چیستی و شناسنامه برخی از عبارات منظوم را در نیافته است: »مؤلف =]شهابالدین زیدری[ را در انتخاب و التقاط اشعار عربی و فارسی بهشاعران بسیاری نظر بوده که نگارنده =]امیرحسن یزدگردی[ با تتبع فراوان در کتُبِ عربی و فارسی بهنام قریب به 40 تن از گویندگان اشعار عربی و 13تن از سرایندگان فارسی دست یافته« - زیدری - مقدمه - ، .18 - :1385این موضوعِ ناشناخته رها شدنِ برخی از مصراعها و ابیات در نفثهالمصدور، یکی از ابهاماتی است که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از فرضیات این مقاله این است که آیا ابیات بیشناسنامه و رهاشده در متن نفثهالمصدور که ذکر آنها مورد غفلت مصححّ کتاب –استاد امیرحسن یزدگردی- واقع شده، نتیجه طبع وقّاد صاحبِ اثر است یا از شاعر دیگری است؛ این فرض نیز ازطریق غور در برخی از تحلیل بسامد شواهد شعری فارسی در نفثهالمصدور متون دیگر که منتشر شده تا حدودی حاصل خواهد شد و یا با دقت در جزئیات شعر شهابالدین و مقایسه آن اشعار با چند بیتی که به قطع از زیدری شمرده شده، میتوان به وجوه شباهت این ابیات با آنها پی برد؛ البته با تکیه بر خطکشها و شاخصهایی که بهکمک آنها زبان و نحوه سرایشِ شاعر را میتوان نمایش داد. موضوع دیگری که در این مقاله بررسی شده، بسامد اشعار فارسی در این کتاب از نظر وزن و قالب شعری و یا شاعرانی است که شاعر شعر آنها را به عنوان استشهاد ذکر کرده است. مراجعه به آثاری از این قبیل و اظهار نظر درباره اشعار این آثار، بدون داشتن چشماندازی کلی از اشعار استفاده شده، امری دشوار است.
پیشینه پژوهش
به جز تصحیح و شرح استاد یزدگردی، سه شرح دیگر از نفثهالمصدور در بازار کتاب وجود دارد که با استقصا در این شروح، هیچ کدام به منابع اشعار کتاب نفثهالمصدور اشاره نکردهاند و یا گزارشی از بسامد و یا چگونگی استفاده از اشعار فارسی و یا حتی عربی را هم در کتاب خود بیان نکردهاند. این نویسندگان در شروح خود اگر هم اشارهای به شاعر کردهاند، در حد همان اشارات امیر حسین یزدگردی است و یا اینکه در بسیاری از موارد همانها را هم اشاره نکردهاند؛ این سه شرح عبارتند از: شرح نفثهالمصدور - مشتمل بر مهمات شرح مرحوم امیر حسین یزدگردی به انضمام تصحیح اغلاط و تکمیل آن - - موسویان: - 1393، شرح کامل نفثهالمصدور - موسوی: - 1394، شرح مشکلات بلاغی و عربی نفثهالمصدور زیدری - شاهمرادیان / قنبری فشی: . - 1392 البته آقای جلیل نظری ایرادات شرح موسویان را کامل ذکر کرده و از جمله به همین موضوع هم اشاره کردهاند که ایشان به تهدادی دیوان در شرح خود اشاره کرده؛ در حالی که اثری از این اشارت در کتاب و شرح ابیات وجود ندارد - نظری، . - 118 : 1394
چندین مقاله هم که درباره نفثهالمصدور نوشته شده بود، اشعار این کتاب را بررسی نکرده بود و همچنین به شاعران اصلی آن نیز در این مقالات اشارهی نشده بود؛ از بین آن مقالات، به برخی از مقالاتی اشاره میشود که شاید تا حدودی ارتباط موضوعی نیز میتوانست با مقاله حاضر داشته باشد؛ این مقالات بدین قرارند: »درآمدی بر سخنآرایی و ظرافتهای معنایی در نفثهالنصدور زیدری نسوی« - فاضل، - 126-111 :1388، »نگاهی تازه به نثر شاعرانه نفثه المصدور« - سلامتنیا / خیرخواه برزکی، - 154-135 :1393، ذاکری کیش، امید: 1394، »تحلیل محتوای غنایی نفثهالمصدور« - ذاکری کیش، :1394 - 153-143، »نگاهی تازه به ویژگیهای زبانی و بلاغی نفثهالمصدور« - مهربان، :1390
