بخشی از مقاله
چکیده :
معماری و شهرسازی در هر کشور بیانگر و تبلور کالبدی فرهنگ مردم آن است و هویت شهرها وابسته به مباحث کیفی و ادراکی در این عرصه میباشد در این راستا شهر مقدس مشهد به واسطه مجموعه حرم مطهر حضرت رضا - ع - در مرکز شهر ، پهنه ای از فضای قدسی زیارت، پیرامون و کل شهر را تحت تأثیر قرار داده است هدف از این پژوهش بر رسی لایه های ادراکی معماری و شهرسازی در فضای شهری معنوی مطرح است که لایه اول ادراک و لایه دوم و سوم بر مبنای فرایند شناختی و داده های ذهنی است و به ارضای محیطی کمک میکند ؛این بررسی به صورت موردی در شهر مشهد در محدوده بالا خیابان و پایین خیابان صورت گرفته و میتواند به ارائه تصویری کلی از کیفیات فضایی و ادراکی محدوده مورد نظر بیانجامد و به بخشی از انتظارات از فضای شهری ایرانی اسلامی پاسخ دهد روش این پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای است و رویکردی توصیفی دارد.
نتایج به دست آمده از این پژوهش به درک اهمیت نقش لایه های ادراکی معماری بومی در ایجاد رویکرد پایداری در فضاهای شهری معنوی منجر میشود؛که نشان دهنده گونه بندی و ترکیب بندی عناصر معماری در بدنه سازی بالا خیابان و پایین خیابان که عناصر معماری "پنجره ، ستون، جان پناه - کتیبه بالایی - ، رخبام - کتبیه میانی - ، سایه به ان ، ..." عوامل موثر در ترکیب بندی آن "قاب بندی و صفحه بندی پنجره ؛تراز بودن پنجره ها ؛تراز سایه به ان ؛ضرباهنگ عمودی و افقی ؛مقیاس ورودی ؛خط آسمان ؛تناسبات نما و ارتفاعها می باشدو حضور این عناصر در طراحی معماری شهری باعث میگردد که با طراحی شهری اسلامی اندیشه اسلامی را در ذهن تقویت نمایم اصول فکری معنوی میشود ودر آن زمان است که شهر و معماری الهی و اسلامی با تمام مو لفه هایش شکل میگیرد .
مقدمه :
امروزه ، بحران هویت و بی نظمی چهره شهرها و بناها، ارزشهای نهفته در تجارب گذشتگانمان را هر روز بیش از پیش نمایان میسازد. این بی هویتی پس از نفوذ فرهنگ مدرن در شهرها و جوامع اسلامی باعث عدم ارتباطی منطقی با معماری شهری گذشته شده است لذاجوامع امروز، در پی کشف و استفاده از ارزشهای گذشته،ناگزیر به جستجو و کنکاش در شناخت ارزشهای ناآشنا و فراموش شده در خود است - ربوبی, - 1384 دستیابی به معماری شهری با هویت دارای ابعاد مهمی میباشد هویت در شهر های معاصر ایران نمایانگر آداب و رسوم، روحیه و احساسات، اندیشه و عقیده، ذوق و سلیقه و هنر آنان باشد - دادخواه, - 1388هویت، مفهومی پویاست که در گذر زمان دچار تحول میشودو از مباحث کلان در فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی محسوب میشود که در یک محیط زمانی - عصر و دوره حاضر - و مکانی - محدوده جغرافیایی زندگی - شکل میگیرد و قوام مییابد؛ اعتقاداتی که از فرهنگ کهن و تاریخ پر ماجرای سرزمین زاده شده، با ظرافت ولطافت صورت میگیرد - فلامکی و همکاران، - 1384 با توجه به متون اسلامی و فرهنگی ایرانیان، اصول سازنده شخصیت و هویت یک فرد مسلمان برگرفته از دین اسلام است.
درواقع، اثر باهویت، اثری است که وابسته به یک هویت پایدارمذهبی، ملی، نژادی و … باشد که مظهر و تجلی اصول پایداری است اصولی چون وحدت، حکمت و صداقت و مهمترین این اصول نمادگرایی و رمزپردازی است ولی فرآیندی که ماندنی و قابل دوام بر جا میماند را نیزتشخیص میدهد و آن فرآیند میتواند تجدید شود و یادوباره تکرار شود، بدون خرابیهای غیر ضروری محیط و منابع - Norton, 1999 - ودر تمامی دوران اسلامی صرف نظر از مکان یا زمان پرداختن به شهر و سازمان دادن به آن از مشغولیات ذهنی روزگاران بعدی بوده است." - حبیبی, - 1377و آنچه که میتواند در شهر هویت اسلا میباشد یک الگوی فیزیکی ثابت لا یتغیر نیست ؛ بلکه مفهو می است که در هر زمانی و مکانی و با فناوری ؛ دانش ؛ متناسب با آ ن زمان تجلی خاص خود را دارد ؛شهر اسلامی بر گر فته از زبان قر آن است و عمق تمدن اسلام را برای بشریت با بهره گیری از روح معنویت بیان میکند که در آن ایمان و اعتقاد به تعالیم اسلام به عنوان
اندیشه زیبایی شناسی در شهر اسلامی تجلی میکند ؛لذا ارائه و تدوین شاخصها و معیارهای معماری و شهر سازی بر اساس دین در شهر های اسلامی شامل این عناوین میشده که منشا فکر دینی است و ما حصل استفاده از اصول ارزشی اسلام است که اینها در همه زمانها قابلیت اجرایی دارد ؛لذا مبانی معماری اسلامی ایرانی ؛ اصول و روشهایی که در ابتدا ریشه در اعتقادات و باورهای آسمانی و معنوی ایرانیان داشته در مرتبه مفهوم منبعث از اصول دین مبین اسلام، در مرتبه معنا دارای ارزشهای پایدار مبتنی بر بینش عرفانی ایرانی و در مصداق مبتنی بر ویژگیهای بستر طبیعی، فرهنگی و تاریخی سرزمین ایران بوده و در هر یک از بازه های زمانی متناسب با ویژگیها و نیازمندیهای مراتب گوناگون معنوی و مادی جوامع انسانی و با استفاده بهینه از علوم، فناوری و مهندسی شکل میگیرد.
هدف از ایجاد این گونه از معماری فراهم آوردن زمینه مناسب جهت تکامل و تعالی انسانها مطابق با آموزه های دین اسلام بوده است لذا دستورات دینی برای تمامی افراد و اعصار آمده است ؛شهر اسلامی مر بوط به مسلمانان نیست بلکه شهری با فناوریهای بر تر و دارای تو سعه پایدار برای تمام بشریت است هویت و شخصیت این شهر ها وابسته به مباحث کیفی و ادراکی در عرصه معماری و شهرسازی است در قسمت مرکزی شهر مشهد دارای محلات فرسوده و گستردگی آن، در کنارنقش آفرینی این حوزه در سطوح مختلف شهری؛منطقه ای؛ملی و فراملی ، ساماندهی بافت شهری را باحساسیت بیشتری مواجه ساخته است.
امروزه بافتهای قدیم نیاز به تداوم حیات دارند تنزل شاخصه های کیفی در فضا های شهری بافتهای فر سوده باعث اثر متقابل تنزل کیفیت زند گی شهری شده است درحال حاضر این خیابانها در شهر مشهد در ایفای نقش اصلی و با توجه به تعداد روز افزون جمعیت زائرین و شهروندان دچار مشکل میباشند و حاصل این امر الگو های رفتاری شده که با جامعه ما انطباق نداشته و در نتیجه محلهایی نا امن ؛ زشت و پراضطراب و دارای آلودگیهای بصری و محیطی و غیر انسانی تبدیل گشته و در بسیاری ازنقاط حالت بحرانی پیدا کرده است در این راستا هدف از تجزیه و تحلیل لایههای ادراکی معماری ایرانی اسلامی در فضای شهری ؛شناخت و یر رسی کشف اصول و عوامل موثر بر شکل گیری و شناخت لایه های کالبدی فضایی , معماری ورویکرد زیبا شناختی در پایتخت معنوی ایران میباشد
هدف تحقیق:
هدف اصلی از این نوشتار، معرفی شاخصهای معماری ایرانی اسلامی و حالات فضایی و کلیات معماری و شهرسازی فضای شهری زیارت است که پاسخگو به سوی فضای شهری معنوی، رویکرد زیبا شناختی و تجزیه و تحلیل لایههای ادراکی در شهر مشهد باشد. در این راستا به بررسی و ارزیابی محدوده بدنه بالا خیابان و پایین خیابان در مشهد پرداخته شده است، ، از آنجایی که محدوده مطالعاتی بر پایه معماری شهری ایرانی اسلامی طراحی و اجرا شده است، بررسی وضع موجود بیانگر گونه بندی و نحوه ترکیب بندی خاصی در معماری بدنه میباشد . لذا چالش اصلی در این نوشتار ارزیابی و شناخت این اصول و بکارگیری حداقل آن در بناهای شهر زیارتی میباشد. ارائه پیشنهادات اجرایی در راستای به کار گیری اصول و ارتقاء سطح معماری ، آشنایی با شاخصهای هویت ایرانی اسلامی و بکار گیری آن در پایتخت معنوی ایران از جمله اهداف این مقاله میباشد.
پرسشهای تحقیق:
-1 حالات فضایی و کیفیت کلی معماری و شهرسازی در فضای شهری زیارت چگونه است ؟
-2 چه نسبت و درجه ای میان معماری فضای زیارت و فضای شهری زیارت و شهر زیارتی باید برقرار باشد؟
-2 ویژگیها ، مشخصه ها و جزئیات در فضای شهری زیارت چیست ؟
فرضیات تحقیق:
تحقیق حاضر بر این فرض کلی استوار است که شاخصهای هویت ایرانی اسلامی با شناخت لایه های اداراکی و رویکرد زیبایی شناختی ؛ گونه بندی ؛ نحوه ترکیب بندی و....... میسر است از این رو شنا خت و ارزش گذاری عاملهای شکل دهنده آن، معماران و برنامه ریزان را در رسیدن به طراحی فضای مطلوب یاری میدهد و با طراحی مناسب فضا ها میتوان بر پیوند افراد و رضایت از محیطشان در شهر معنوی افزود لذا فر ضیات اصلی -1 به نظر میرسد حالات فضایی و کیفیت کلی معماری در فضای شهری زیارت بر قراری پیوند ادراکی میباشد -2 به نظر میرسد جهت دستیابی به ابزار لازم و کنترل به سوی فضای شهری معنوی ایرانی اسلامی از طریق رویکرد زیبایی شناختی و تجزیه و تحلیل لایه های اداراکی در معماری ایرانی اسلامی امکان پذیر است
