بخشی از مقاله
مقدمه
گسترش نواحی شهری و زندگی شهرنشینی با توسعه شبکۀ بزرگراهی سلسله مراتبی همراه بوده است که در آن تردد بدون اتومبیل شخصی بیش از پیش دشوار می باشد. این امر در کنار برخی عوامل دیگر مانند نگرانی های زیست محیطی و گسترش بی ضابطۀ شهرها، سبب شکل گیری نگرش هایی نو در شهرسازی و مدیریت شهری بر پایه توجه بیشتر به رابطه پیچیده انسان و محیط پیرامونش شده است .(Cervero & Gorham, 1995) یکی از این تغییرات جایگزین کردن امکانات حمل و نقل غیرموتوری در قالب پیاده روی و دوچرخه سواری به جای ماشین است .(Masnavi, 2000; Shaffer, 2000) عالوه بر شبکه پیاده راه های شهری و سیستم های حمل ونقل غیرموتوری، امروزه اصالح ساختار بزرگراه های شهری به عنوان یک سیستم چند عملکردی و در چارچوب توسعه پایدار محیطی و تبدیل آن ها به کریدورهای اکولوژیک مورد توجه و بررسی می باشد. این سیستم چند منظوره در قالب "شبکه های سبزراهی"1 و "تریل ها"2تجلی یافته است. به دنبال این تحوالت استفاده از سبزراه ها در ایاالت متحده و سایر کشورهای اروپایی تا حدی رواج یافت که امروز اغلب ایالت ها سازمان های مدیریتی مستقلی با عنوان سبزراه یا تریل دارا می باشند. در اروپا نیز "انجمن اروپایی سبزراه ها" شکل گرفته است. شبکه های سبزراهی در عین حال که ارتباطات درون شهری و همین طور شهر و حومه را جهت تردد وسایل نقلیه مختلف برقرار می کنند، می توانند واجد کارکردهای تفریحی، تفرجی و اکولوژیکی نیز بوده و یک هویت متمایزکننده داشته باشند .(Zhang, 2006)
این پژوهش نیز از ایده سبزراه ها جهت ارتقاء محیط و منظر یک مسیر بزرگراهی در جنوب شهر تهران استفاده نموده است. در کل برخی از مهم ترین مسایلی که این تحقیق در پی پاسخ به آن ها می باشد را می توان چنین برشمرد:
•چگونه می توان با استفاده از ویژگی های سبزراه ها این بزرگراه را از سایر بزرگراه های شهری متمایز ساخت؟
•مهمترین راهبردهای استقرار سبزراه در این مسیر با توجه به دیدگاه استفاده کنندگان نسبت به زیبایی منظره ای و کارکرد حاشیه مسیر کدامند؟
•چگونه می توان ایده چندکارکردی بودن را در این مسیر اجرا کرد؟
•چگونه می توان با طراحی محیطی، از پتانسیل های سایت جهت استفاده های تفریحی و تفرجی مانند پیاده روی، دوچرخه سواری، اسب سواری، اسکیت و غیره استفاده کرد؟
این پژوهش پس از مرور و بررسی ادبیات علمی در زمینه سبزراه، اطالعات مختلف موجود در ارتباط با منابع زیستی، فیزیکی و فرهنگی سایت را مورد تحلیل قرارداده کرده است. در مرحله بعد ضمن طراحی پرسشنامه، از طریق مصاحبه عالوه برشناسایی و طبقه بندی نیازها و ترجیحات بصری استفاده کنندگان به جمع آوری اطالعات مربوطه در محل سایت پرداخته است. در نهایت پس از تجزیه و تحلیل، تلفیق و تولید داده های جدید، طرح راهبردی و راهکارهای آن را با توجه به اهداف تحقیق تدوین و ارائه نموده است.
.1 چارچوب نظری پژوهش
پاییز و زمستان.1390 شماره 7 آرمانشهر
-1-1تعاریف و مفاهیم
با توجه به اهمیت و تأثیرگذاری فضاهای باز و سبز در اکوسیستم شهر، مطالعات و تحقیقات متعددی با رویکردها و ایده های گوناگون در سالیان اخیر در ارتباط با کارکردها و ویژگی های آن ها صورت گرفته است. شاخه ای از این مطالعات متوجه بهبود عملکرد این فضاها می باشد که از میان آن ها، ایدۀ "شبکه سبزراه ها" از موفقیت بیشتری برخوردار بوده است .(Turner, 2006) در این ایده برای پایدار ساختن فضاهای باز و سبز، لکه های سبز مجاور یکدیگر از طریق سبزراه ها، به عنوان کریدورهای خطی ارتباط دهنده Tan, 2006)، به یکدیگر متصل شده و "شبکه های اکولوژیکی"3 را ایجاد می کنند )شکل .)1 اگرچه کارکرد "اتصال" در سبزراه ها بسیار حائز اهمیت است Zhang, 2006; Viles et al., 2001)، اما این ایده به مرور گسترش یافته و امروزه کارکردهایی مختلفی مانند دوچرخه سواری، اسکیت، پیاده روی (Lindsey, 1999) و حفاظت از محیط زیست Haaren et al., 2006)، به سبزراه ها اختصاص داده می شود. آن ها امروزه عالوه بر مسیرهای تردد پیاده، سواره و دوچرخه، مکان های تفرجی نیز محسوب می شوند. در نتیجه توجه به سبزراه ها جایگاه ویژه ای برای آن ها در مقیاس شهری فراهم نموده است.
تاکنون تعاریف مختلفی که در ارتباط با سبزراه ها، نقش و کارکرد آن ها ارائه شده است، اما می توان آن ها را در موارد زیر مشترک دانست:
- به عنوان فضاهای باز خطی در امتداد عوارض طبیعی یا مصنوعی سرزمین اعم از راه های آهن بالاستفاده، جاده ها، رودخانه ها، کانال ها بوده اند .(Little, 1990)
- تشکیل یک شبکۀ به هم پیوسته از دسترسی ها با اتصال به یکدیگر و در عین حال با مسیرهای تفرجی دیگر مانند پیست های دوچرخه سواری، اسب سواری، پیاده روی، اسکیت و غیره .(European Greenway Association, 2000)
پژوهش تجربی به منظور ارتقاء توسعه پا دار محیط و منظربزرگراه شهری با رویکرد "سبزراه"
79
شماره صفحه مقاله: 77-89
شکل:1 همزمان با گسترش شهرها که در شکل از چپ به راست نمایش داده شده است )الف ب و ج(، فضای طبیعی باقی مانده قطعه قطعه شده که در نتیجه از اثرگذاری و پایداری آن کاسته می شود. در حالیکه استفاده از شبکه ای کریدورهای فضای باز و سبز )سبزراه ها( می تواند سبب ارتقاء کیفیت و عملکرد فضاهای طبیعی
قطعه قطعه شود )د(.
- کریدورهای شهری واجد کارکردهای تفرجی، اجتماعی و محیط زیستی .(Arsalan et al., 2001)
- ضرورت طراحی و برنامه ریزی آن ها با امکان دسترسی ساکنین به آن ها در کم ترین زمان ممکن .(President’sCommission,1987)
-1-2 پیشینه و زمینه تاریخی
در بررسی روند تاریخی نیز اولین و مهم ترین پروژه سبزراه در ایاالت متحده "پارک سیستم بوستون"4 یا همان ِ"امرالد ِنک لِس"5، را المستد طی سال های 1876 تا 1900 پایه گذاری نمود. یکی از پروژه های مهم دیگر که بر مبنای این ایده انجام گرفت و بسیار تأثیرگذار بود را می توان به "فیلیپ لوئیس"6 نسبت داد که در آن طی سال های 1960 تا 1970، 220 منبع طبیعی و فرهنگی در ایالت ویسکانسین را شناسایی و تبدیل به نقشه کرد. وی دریافت که همگی آن ها از طریق کریدورهای مختلف، به خصوص رودخانه ها به یکدیگر مرتبط می باشند که وی آن ها را "کریدورهای محیط زیستی"7 نامید. همچنین در این دوره می توان از "ایان مک هارگ"8 به علت کتاب بسیار تأثیرگذارش با عنوان "طراحی با طبیعت"9،
نام برد .(Fabos, 2004)
در اروپا نیز شکل گیری سبزراه ها پیش از همه در آلمان و با مقالهِاشمیت10 درباره برنامه ریزی فضایی که سال 1912 منتشر شده بود، آغاز گردید. وی با توجه به روند رو به رشد صنعتی شدن جوامع اروپایی، به خصوص آلمان، در سال های آغازین قرن بیستم، بر ایجاد شبکه ای از فضاهای سبز به منظور جداکردن سکونتگاه ها، تفرج و بهبود کیفیت هوا، تأکید کرد ( .(Harren & Reich, 2006 اما در انگلستان بین سال های 1900 تا 1947 با فعالیت های برنامه ریزانی مشهوری مانند "توماس ماوسون"11 که تحت تأثیر المستد در آمریکا و کارهای انجام شده در آلمان بودند، سبزراه ها شکل گرفتند
.(Turner, 2006, pp.243 244)
سبزراه ها در آسیا و به خصوص در کشورهای شرق و جنوب شرق مانند چین، ژاپن و سنگاپور نیز مورد توجه و استفاده قرار گرفتند.َتن) 2006( 12 اشاره می کند که اولین طرح راهبردی جهت توسعه سنگاپور در سال 1971 میالدی و پس از استقالل آن از مالزی در سال 1965 میالدی پایه ریزی شد. راهکارهایی که برای دستیابی به آن ارائه شد که از جمله آنها این بود که «فضاهای باز و پارک ها باید به عنوان جزئی از یک شبکه، طراحی و برنامه ریزی شوند تا از منابع موجود محدود، حداکثر استفاده به عمل آید. پارک های بزرگ و فضاهای باز وسیع باید توسط کریدورهای سبزی که حداقل 20 متر پهنا دارند به یکدیگر متصل شوند......(Tan, 2006, p.46) »
-1-3 کارکردها و مزیت ها
کارکردهای متنوع سبزراه در مقبولیت آن ها و گسترش استفاده از آن ها بسیار مؤثر بوده است که مهم ترین آن ها را می توان در قالب جدول 1 ارائه نمود:
آرمانشهر پاییز و زمستان.1390 شماره 7
80
جدول :1 مزایای استقرار سبزراه ها
دیدگاه مزیت ها
پتانسیل سبزراه ها در کاهش اثرات منفی ناشی از انقطاع به دلیل ایجاد پیوستگی و یکپارچگی در منظر.
اکولوژی منظر
ایجاد هم افزایی در منظر از طریق متصل کردن منابع فرهنگی و اکولوژیکی به یک شبکه یا سیستم.
پتانسیل سبزراه ها برای ایجاد خوانایی و شفافیت در ساختار منظر و در نهایت تقویت حس مکان.
کشاورزی جلوگیری از فرسایش خاک و شکل گیری رواناب ها، تقویت چرخ مواد غذایی، کاهش سرعت باد، ایجاد سایه و سرپناه
برای جانوران، ایجاد رطوبت در هوا و خاک و غیره.
اجتماعی داشتن جنبه های آموزشی در ارتباط با طبیعت، ایجاد مسیرهای حمل ونقل که در آن ها انرژی مصرف نمی شود )پیاده روی،
دوچرخه سواری، اسکیت و غیره(.
مدیریتی به عنوان کمربندسبز: محدود ساختن توسعه، کاهش دادن آلودگی و ارتقاء زیبایی منظره ای
اقتصادی افزایش ارزش افزوده، گسترش توریسم و ایجاد فرصت های شغلی و تجاری
(Viles & Rosier, 2001)
پاییز و زمستان.1390 شماره 7 آرمانشهر
سبزراه ها و پارک سیستم ها فرصت های تفرجی نیز برای ساکنین محلی و توریست ها ایجاد می کنند که برخی از آن ها عبارتند از: پیاده روی، دوچرخه سواری و اسب سواری، اسکیت، استفاده افراد معلول، لذت بردن از مناظر زیبای طبیعی و غیره. عالوه بر موارد ذکر شده در جدول 1، سبزراه ها به واسطه موارد زیر واجد ارزش و اهمیت بوده و مورد توجه و استفاده
افراد می باشند :(European Greenways Association, 2000)
1. سهولت در تردد: شیب بسیار کم آن ها، امکان استفاده از آن ها را برای تمام افراد حتی معلولین فراهم می کند.
2. ایمنی: از طریق جداسازی سبزراه ها از جاده ها )سبزراه های تریل( و ایمن سازی تقاطع ها در آن ها ایجاد می شود.
3. تداوم: از طریق برطرف کردن موانع و ایجاد راه های جایگزین ایجاد می شود.
4. احترام به محیط زیست: تشویق استفاده کنندگان به احترام به طبیعت.
بنابراین انتخاب این ایده در رویکرد به محیط و منظر سایت مورد مطالعه می تواند از جنبه های گوناگون بر کیفیت آن اثرگذار باشد و سبب ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان در عین حفاظت از منابع محیط شود.
در دسته بندی کارکردهای سبزراه ها می توان بر مواردی همچون خوانایی، هویت، هم افزایی، ایجاد ارزش افزوده، فرصت های شغلی و تجاری نیز تأکید نمود. کوین لینچ در تبیین واژه معنا، به عنوان یکی از پنج محور اصلی مدل خویش، آن را قابل شناسایی بودن شهر از نظر ذهنی برای شهروندان تعریف می کند و به چند جزء اشاره می کند از جمله: هویت13 و خوانایی.14 وی هویت را «ساده ترین شکل معنی دانسته و آن را معنای یک محل» تعریف می کند. خوانایی نیز «آن حدی است که ساکنین یک سکونتگاه قادر به برقراری ارتباط صحیح با یکدیگر از طریق عناصر کالبدی نمادی هستند»
