بخشی از مقاله
چکیده
کمال الدّین اسماعیل اصفهانی ملقّب به خلّاق» المعانی« از شاعران بزرگ قرن هفتم هجری است.شعر وی به لحاظ زیبایی شناسی مشحون از صورتهای مختلف خیال و صنایع لفظی و معنوی بدیع است.در این پژوهش که به روش تحلیلی - توصیفی انجام گردیده،کوشش شده است انواع تشبیه از نظرساخت و شکل مانند: تشبیه مرکّب، مضمر، تفضیلی، مفروق، تسویه، ملفوف و جمع و تشبیهات مفصّل، مرسل، مؤکّد در غزلیّات این شاعر بررسی و تحلیل گردد.
تحقیق انجام شده مؤیّد این مطلب است که تشبیهات مجملِ مرسل بیشترین میزان و مرسل ِمفصّل کمترین میزان را دربردار. همچنین تشبیهات مرکّب بیشترین بسامد و تشبیهات تفضیل و جمع کمترین بسامد را به خود اختصاص داده اند. تشبیهات محسوس به محسوس هشتاد و شش غزل از کلّ غزلیّات اورا تشکیل می دهد که مضامینی؛ چون: توصیف عناصر طبیعت و توصیف معشوق را در بر دارد و شاعر با کاربرد واژه های حماسی رنگ سپاهی به تصویر های غنایی خود داده است.
مقدّمه
کمال الدّین اسماعیل اصفهانی از قصیده سرایان بزرگ قرن هفتم هجری - - 568-635 و از گویندگان بزرگ سبک عراقی است.او فرزند جمالالدّین عبدالرّزاق اصفهانی از شاعران نامی ایران است. البتّه» کمال بسیار از پدر خود بلندآوازه تر است و بازپسین شاعر بزرگ اصفهانی روزگاران کهن است.
کمال» الدّین اسماعیل را خلّاق المعانی می گویند چه در سخن او معانی دقیقه مضمر است که بعد از چند نوبت- که مطالعه رود - ظاهر می شود«او »علاوه بر باریک اندیشی و دقّت در خلق معانی در التزامات دشوار و تقیّد به آوردن ردیف های مشکل نیز شهرت دارد
او» در وصف تواناست؛ و آنچه که در توصیف نرگس،اسب،آفتاب،کشتی،قصر،پیری و .....سروده دالّ بر استادی اوست. کمال در آوردن صنایع لفظی و معنوی بدیع، برای آرایش کلام،نیرومند و نادره گو و نغز گفتار است.
مطالعهور خیالص در اشعار شاعران دوره های مختلف ادب فارسی اهمّیّت دارد و می تواند رهگذری برای دریافت قدرت تخیّل آنها در خلق ظرافت های ادبی و خلّاقیّت در اشعارشان باشد . یکی از مباحث صور خیال که حائز اهمّیّت و در کتاب های علم بیان درباره آن بحث شده تشبیه است. در مورد تشبیه در غزلیّات کمال اسماعیل تحقیق جداگانه صورت نگرفته است تنها عبّاس» نیک بخت« در مقاله ای با عنوان تشبیه» مرکّب در غزل سبک عراقیبه« بررسی تشبیه مرکّب در بخشی از غزلیّات کمال اسماعیل پرداخته است.
در این پژوهش ابتدا همه غزلیّاتی که در بردارنده تشبیه بودند یادداشت برداری و پس از آن از نظر ساخت و شکل تشبیه و مضامین آن تجزیه و تحلیل ودر خاتمه به شیوه تحلیلی توصیفی و رسم جدول های لازم به بررسی تشبیه در غزلیّات کمال اسماعیل پرداخته شده است.
.1بحث
»تشبیه در لغت به معنی چیزی را به چیزی دیگر مانند کردن ودر اصطلاح یعنی مقایسه و کشف و یادآوری شباهت یا شباهت هایی بین دو چیز یا دو امر متفاوت. این کشف حاصل دقّت و ذوق و قریحه شاعر یا نویسنده است.«
علمای» بلاغت برای تشبیه اهمّیّت بسیار قائل بوده اند و در باره جهات و علل اهمّیّت و تأثیر و وظیفه آن سخن ها گفته اند از قبیل اینکه: تشبیه باعث مجسّم کردن و ممثّل ساختن چیزی است که خود غایب است و بطور عادّی ظهوری ندارد یا اینکه چیزی را از آنچه هست در وصفی خاص عظیم تر و بزرگ تر بنمایاند یا زیباتر ویا اینکه در مجال کوتاه وتنگنای عبارات کم، صفات و خصوصیّات بی شماری را در مورد چیزی ثابت کند و از همه مهم تر جنبه تخییلی و تصویری تشبیه است که از رهگذر تشبیه می توان بسیاری از امور متباین و متضاد را که از نظر حس و تجربه عقلی دور از یکدیگر قرار دارند ، در یک موضوع جمع کرد.
.2انواع تشبیه از نظر شکل و ساخت:
تشبیه از نظر ساخت به اقسام مختلفی تقسیم بندی شده است که در زیر بر اساس غزلیّات کمال الدّین اسماعیل تحلیل و بررسی می گردد؛ نسبت غزلیّات دیوان کمال اسماعیل به کلّ ابیات %10 دیوان است. ابتدا تشبیه را از نظر ساخت - مجمل ، مرسل،مفصّل، مؤکّد - بررسی می کنیم.
-2تشبیه1 مجملِ مرسل:
تشبیه مجملِ مرسل، تشبیهی است که ادات در آن ذکر شده و وجه شبه درآن نیامده است نسبت تشبیه های مجملِ مرسل به کلّ تشبیهات غزلیّات کمال اسماعیل% 48/6 است. که بیشترین بسامد تشبیه را از این حیث تشکیل می دهد . برای نمونه می توان به بیت زیر اشاره کرد:
دل چو لاله پیاله باید ساخت // ظرف می گر کنیم درخور می
شاعر در بیت بالا با آوردن ادات برای دریافت وجه شبه از کاوش ذهن می کاهد.
-2 مجملِ مؤکّد:
تشبیه مجملِ مؤکّد تشبیهی را گو یند که در آن ادات تشبیه و وجه شبه حذف است.نسبت تشبیه های مجملِ مؤکّد به کلّ تشبیه های غزلیّات% 32/9 است که تعداد زیادی از آن را تشبیهات بلیغ تشکیل می دهند.
حذف ادات،که اندک اندک تشبیه را به استعاره نزدیک می کند عاملی است برای مؤثرتر کردن تشبیه و نیرو بخشیدن به آن؛ زیرا غرض اصلی از تشبیه عینیّت بخشیدن به دو چیز مختلف است و چون ادات حذف شود، عینیّت به صورت محسوس تر و دقیق تری نمایانده می شود
آنکه سرم بر خط فرمان اوست // گوی دلم در خم چوگان اوست
شاخ دندان شکوفه که هنوز // دی برآورد چرا می جنبد
شاعر با آوردن تشبیه های بلیغ در ابیات فوق مشبّه های دل و شکوفه را به مشبّه به های گوی و دندان مانند کرده است. او با حذف ادات و وجه شبه مانندگی را بیشتر کرده و ذهن را به تکاپو در آورده است، این حاصل خلاقیّت او در صور خیال است.
-3 مرسلِ مفصّل:
تشبیه مرسلِ مفصّل، تشبیهی را گویند که در آن ادات و وجه شبه آمده است. نسبت تشبیه های مرسل مفصّلبه کلّ تشبیه های غزلیّات 18/5 %است.
راه چو زلفت دراز بود و چو شانه // پای شدم جمله و به سر ببریدم
چو بیماریست چشم ناتوانش // که بر دوشش ز غمزه نیم لنگیست
