بخشی از مقاله
هدف این پژوهش، بررسی عنصر تخیل در داستان گیلهمرد است. مبنای مؤلفه های تخیل برپایهی دیدگاه تخیل شناختی ژیلبر دوران؛ یعنی نمادهای تصاویر تخیلی منظومهی روزانهی این نظریهپرداز بوده است. از دید دوران گذر زمان وحشتآفرین است؛ پشت هر ترسی، »ترس از مرگ« وجود دارد و پشت هر مرگی ترس از زمان. زمان خود را بهوسیلهی تصاویر نمایان میسازد و صورتهای زمانی یا نمادهای منفیاند یا مثبت روزانه و شبانه. نتایج نشان داد، که در شکلگیری تصاویر تخیلی گیلهمرد، جلوهها و نمادهای صورتهای منفی زمانی منظومهی روزانه، بهویژه ریخت حیوانی بسامد بالایی دارند. این ریخت بیشتر بهشکل حیوانپردازی در تصاویر تخیلی این اثر، نمود یافتهاست. نمادهای تاریکی پس از صورت زمانی حیوانی بیشترین سهم را در القای ترس شخصیتها با تصاویری سیاه و تیره ایفا میکنند. این نمادهای روزانهی منفی برای القای فراوانتر وحشت و ترس، بیشتر بهصورت ترکیبی و سوار بر یکدیگر آمدهاند. کارکرد نمادهای جداکننده، تماشایی و عروجی از منظومهی روزانهی مثبت بسیار اندک و بیتأثیر است. میتوان نتیجه گرفت، برپایهی دیدگاه ژیلبر دوران، زمان و مرگ از مقوله های رایج نزد بزرگ علوی و نشانگر ترس و وحشت در ذهنیت او است.
مقدمه
بنمایهی هر اثر هنری را تخیل و مایه و هستهی اصلیتخیّل را تصویرهای ذهنی شکلمیدهد؛ نیروی تخیل، توانایی تشکیل تصاویر، یعنی بازنمودهای اشیا، اشخاص واقعی یا توهمی و یا حتی افکار انتزاعی است - عباسی، . - 1 :1390 این تصاویر بازتابشی از دنیای بیرونی است که همواره در ذهن انسان شناورند. هر انسانی الگوی ذهنی خاص و درنتیجه تخیل ویژهی خود را دارد - محمدی، 5 :1378 و. - 4 تخیل، عنصر خلاق و سازندهی واقعیت انسان وتخیّل ادبی،خلاق و آزادانه ترین گونهی تخیّل است - باشلار، 15 :1378 - 19 چراکه تصویر ادبی، آفرینش آزاد تخیّل است؛ در لحظات خلق اثر هنری،عالم تخیّل، دنیای واقعی را دربرمیگیرد و آن را در خود هضم و جذب میکند - نامور مطلق، . - 62 :1386 ژیلبر دوران2 شاگرد باشلار و یکی از سرآمداننقد تخیّلی و اسطورهای و پایهگذار نقد اسطورهشناختی و مضمونی است. او اسطورهتخیّلات، و نمادها را قلمرو و نقطهی آغاز و پایان هر تحقیق و تحلیل علمی و هنری - عباسی، - 27 :1380 وتخیّل را عامل اصلی شکلگیری هسته ی تفکر انسانی میداند.از دید او هر اثر هنری محصول آفرینش ناب تخیّل است وخیّل،ت بازگشت ذهن به عالم ماده و درگیری بسیار هوشیارانه با چیزهابهشمارمیآید - نظرزاده، . - 129 :1384 دوران نیز چون باشلار، تصویری را مثبت میداند که محصول تخیل خلاق باشد و اگرچه مانند او عناصر چهارگانه؛ آتش، هوا، آب، خاک وکهن-الگوها را بنمایهی همهی تخیّلات و مادهی اولیهی همهی رؤیاها و تصاویر دانسته و معتقد است،ساختارهای تشکیلدهندهی صورتهای تخیّلی تماماً بر محور مضمون زمان استوارند؛ اما بیش از باشلار روی محور زمان، اسطوره و نمادها تکیه دارد و بر این باور است که بین زمان و مرگ رابطهای ناگسستنی و متقابل وجوددارد و زیربنای همهی تصویرهای تخیّلی و حتی تفکر و منطق انسان را زمان و مرگ تشکیلمیدهد - نامور مطلق، . - 70 :1386 به باور الیاده، رماننویس همانند راوی اسطوره از زمان تاریخی و شخصی خارج میشود و به زمان خیالی و فوق تاریخی پا مینهد - دوران، - 11 :1364، تا زمان را به بند کشد و راه را برای تعالی انسان و غلبه بر زمان و مرگ هموار سازد. به اعتقاد دوران تخیل در کلیتش شامل تلاش انسان برای ایجادکردن امیدی پایدار نسبت به جهان عینی مرگ است و همین، انگیزهی ژرف همهی نمادها بهشمارمیآید - عباسی، . - 81 :1390 در اندیشهی دوران، ساختارهای تشکیلدهندهی نمادها و صورتهای تخیّلی تماماً بر محور مضمون زمان استوارند وتخیّل در همهی نمودهایش، یعنی نمودهای مذهبی، اسطورهای، ادبی و زیبایی، این قدرت متافیزیکی را دارا است که آثاری ضد پوسیدگی مرگ و سرنوشت بیافریند - عباسی، . - 6 :1387
طبقه بندی تخیّلات بر اساس روش ژیلبر دوران
دیدگاه ژیلبر دوران بر مثلث اسطوره شناسی،مردم شناسی و تخیّلات استوار است و بر نمایش ویژگی نمادین تصاویر تکیه دارد؛ او درپی اثبات معنایذاتی تولیدات تخیّلی هنرمند است، تا بازنمایی او از جهان را تشخیصدهد. در باور دوران، تصویر پدیدهای اختیاری یا قراردادی نیست، بلکه همچون نماد است. در تصویر بین دال و مدلول، تجانس وجوددارد؛ یعنی، تصاویر دارای معنایی اصلی و نخستین یا نمادین هستند و معنایشان را بهشکلی عینی و محسوس در خود نمایان دارند و چنین اندیشهای با مفهوم کهنالگو هماهنگ است. این نمادشناسی ابتدایی با تغییر دادههای حسی انسان است که بازنمایی او از جهان را میسازد. انسان همواره بهطور ناخودآگاه کوشیده، اندیشهی مرگ و تخریب زمان را دور اندازد و شرایط انسانبودنش را تحلیل نماید و معنایی در وجود خود پیدا کند و این مهم اگر از او برنیاید، بهعهدهی هنرمندان بهویژه شاعران و نویسندگان واگذار میشود. آنان سخنگویان زمان خود یا گذاشته اند. زمان برای آنان سرچشمهی الهام و تخیّل است و برآنند بیوفایی، فرار، تخریب زمان را بیان و کنترل کنند. برهمین اساس،به تحلیل کارکردهای تصویری و تخیّلی هنرمندان میپردازد و تصاویر را به دو قسمت اساسی، یعنی تصاویر ترسناکی که ترس از زمان را نشانمیدهند و تصاویر غیرترسناکی که کنترل زمان را بازمینمایند، تقسیم میکند و آنها را در دو منظومهی بزرگ میگنجاند: منظومهی روزانهی تخیّلات و منظومهی شبانه تخیّلات؛ البته، با محوریت زمان و مرگ. در واژگان ژیلبر دوران، رژیم یا منظومهیک، ساختار کلی و عمومی است، که در آن یک گروه از تصاویر، از تخیّل مشترک و همانند استفاده می کنند.
منظومهی روزانهی تخیّلات .1 منظومهی روزانهی تخیلات با ارزش گذاری منفی
براساس تقسیم دوران، اگر تصویری که نویسنده دراثر خود ارائه میدهد ترسناک باشد، بهشکل خودکار به رژیم تخیّلات روزانه با ارزشگذاری های منفی تعلق دارد. تصاویر این گروه نشانگر حالت روانی ناخوشایند آدمی و هراس از مرگ یا همان زمان است. ناخودآگاهی او، ترس از زمان را با یک یا چند تصویر ترسناک و وحشتناک نشانمیدهد. عمدهترین ویژگی این رژیم، دو قطبیبودن کامل آن است؛ یعنی، نمادها، بهصورت خوب و بد، زشت و زیبا، شب و روز ارزشگذاری و مشخص میشوند و حد میانهای وجود ندارد؛ رابطهی - - 1 درست در قطب مخالف رابطهی - - 2 قرار دارد. بین دو قطب تشکیلدهندهی افکار انسان یا نویسنده همیشه تضاد و ستیزه وجود دارد؛ جهان و شخصیتها یا وابسته به قطب
