بخشی از مقاله
چکيده
ناحيه کرمان در جنوب شرق ايران همواره به عنوان منطقه اي بسيار لرزه خيز شناخته شده و رخداد زلزله هاي پياپي در اين ناحيه به ويژه پس از زمين لرزه ١٣٨٢.١٠.٥ بم نمايانگر فعال بودن پوسته در پهنه ياد شده مي باشد،تحقيق حاضر سعي دارد با پرداختن به موضوع مهم مکان يابي ، محلي مناسب جهت استقرار ايستگاههاي هلال احمرشهر جيرفت برگزيند. با توجه به موضوع تحقيق اطلاعات از طريق اسناد و مدارک ،مشاهده مستقيم و مصاحبه با کارشناسان سازمان مديريت بحران ، سازمان هلال احمر و متصديان امر و همچنين تدوين دو پرسشنامه گردآوري شده است ، با استفاده از مدل تحليل سلسله مراتبي و مدل هاي فازي با بکارگيري نرم افزارهاي SDMFuzzy،ExpertChoise ,SPSS,ArcView٩٣ داده ها تجزيه و تحليل شده اند. دراين پژوهش معيارهاي مناسب جهت استقرار ايستگاه هاي هلال احمر شهر جيرفت شامل خصوصيات جمعيتي ،خصوصيات مکاني و زمين شناختي و خصوصيات کالبدي و عملکردي معرفي گرديدند وهمچنين سه گزينه زمين هاي توکلي و محدوده اطراف آن ،زمين هاي بهشت زهرا و محدوده اطراف آن ومصلي شهرو محدوده اطراف آن جهت استقرار ايستگاه ها معرفي وبه ترتيب با توجه به امتيازات به دست آمده اولويت بندي گرديدند. در اين تحقيق تمام عوامل موثر بر مکان يابي ايستگاه هاي هلال احمر شهر جيرفت بر اساس پيشينه ، ويژگي هاي منطقه مورد مطالعه و نظرات کارشناسان در نظر گرفته شده است لذا مي توان گفت از جامعيت لازم برخوردار است و از طرفي از بهترين مدل رياضي (منطق فازي)جهت مکان يابي استفاده گرديده است که مي توان گفت از دقت لازم هم برخوردار مي باشد.
واژه هاي کليدي: مکان يابي ،ايستگاه هاي هلال احمر،منطق فازي، سيستم اطلاعات جغرافيايي ، فرآيند تحليل سلسله مراتبي
١- مقدمه
ناحيه کرمان در جنوب شرق ايران همواره به عنوان منطقه اي بسيار لرزه خيز شناخته شده و رخداد زلزله هاي پياپي در اين ناحيه به ويژه پس از زمين لرزه ١٣٨٢.١٠.٥ بم نمايانگر فعال بودن پوسته در پهنه ياد شده مي باشد، زلزله هاي ناحيه جيرفت در محدوده گسل هاي بنيادي سبزواران شرقي و غربي که روند عمومي شمالي - جنوبي داشته و از غرب و شرق جيرفت (سبزواران ) عبور مي نمايند، اتفاق افتاده است ، گسل هاي ياد شده هر دو به عنوان گسل هاي جوان و بالقوه فعال کشور شناخته مي شوند[١].
امروزه تجزيه و تحليل مکان مراکز امداد و نجات يکي از اولين و اساسي ترين گام ها در برنامه ريزي و توسعه شهرها بشمار مي رود[٢]. هدف راهبردي از ايجاد پايگاه هاي امدادي مهيا کردن بستر عملياتي و تاکتيکي مناسب براي تحقق اقدامات پيشگيري، آمادگي و مقابله در بحران هاي مختلف به ويژه بحران هاي طبيعي بزرگ نظير زلزله مي باشد[٣]. در همين راستا انتخاب مکان مناسب براي استقرار اين ايستگاه هاي امدادي، مطالعه و بررسي همه جانبه اي را مي طلبد زيرا احداث ايستگاه هاي مذکور در موقعيت هاي مناسب ، سبب افزايش کارايي و بهره وري بيشتر آن درجهت دستيابي به اهداف مورد نظر به خصوص درشرايط بحراني مي باشد.
يکي از مهمترين مشکلات مطالعات پيشين درارتباط با مکان يابي مراکز امدادي، عدم بررسي همه جانبه و دقيق معيارهاي مؤثر در شرايط وقوع بحران مي باشد، درتحقيق هاي انجام شده بر روي مراکز امدادي، به تمام ابعاد آنها پرداخته نشده است و نگاه جامعي به تمامي مسائلي که ايستگاه ها در شرايط زلزله وسيل با آن مواجهه مي شوند وجود ندارد، براي نمونه ، در زير پژوهش هاي مرتبط با مراکز امدادي به صورت اجمالي شرح داده شده است :
شجاع عراقي و همکاران (١٣٩٠)در تحقيقي تحت عنوان "مکان يابي بهينه پايگاه هاي پشتيباني مديريت بحران با استفاده ازسيستم اطلاعات جغرافيايي (مطالعه موردي منطقه ٦شهرداري تهران ) "، پس ازگردآوري وآماده سازي لايه ها، نقشه هاي
1 فاکتور فازي تهيه نموده و سپس وزن دهي به پارامترها با استفاده ازفرآيندتحليل سلسله مراتبي درنرم افزار, سوپر دسيشن انجام داده است در نهايت ، جهت انجام عمليات تلفيق از مدل هاي همپوشاني شاخص و فازي استفاده نموده است .
عليرضا اسلامي (١٣٨٥)در پژوهشي با عنوان " مکان يابي مراکز امداد و اسکان "در منطقه يک شهرداري تهران به منظور تعيين مکان هاي مناسب براي استقرار مراکزامدادرساني پس از وقوع بحران به ويژه (زمين لرزه )ارايه کرده است . اسلامي در اين پژوهش معيار هاي مکان يابي مراکز امداد و اسکان را مشتمل بر چهارشاخص ايمني ، کارايي ، اثر بخشي و مجهز بودن مي داند. وي عناصري چون خطرات طبيعي ، کانون هاي خطرساز انسان ، شبکه معابر، آسيب پذيري حوزه ها، نزديک بودن به پهنه هاي داراي بناهاي اسکان دستجمعي ، مناسب بودن زمين ، نزديک بودن به مراکز درماني ، ايستگاه هاي آتش نشاني و مراکز نظامي و انتظامي را بر اساس شاخص ها تقسيم بندي کرده و سپس با در نظر گرفتن استانداردهايي متعارف براي لايه هاي اطلاعاتي و با بهره گيري از سيستم اطلاعات جغرافيايي ، بهترين مکان ها را براي استقرار مراکز امداد و اسکان تعيين نموده است .
با توجه به توضيحات فوق هدف اين پژوهش بررسي تمامي مسائل مهم در تعيين مکان بهينه براي استقرار ايستگاه ها است ؛ به طوري که بتوانند به خوبي در شرايط بحران ايفاي نقش نمايند. در اين تحقيق ، ابتدا، معيارهايي که بتواند به صورت جامع به تمامي مسائل ايستگاه هاي هلال احمر در شرايط بحران پاسخ دهند انتخاب شده اند و سپس نحوة تلفيق اين معيارها براي رسيدن به خروجي مورد نظر شرح داده شده است و در نهايت مکان هاي منتج از عمليات تلفيق اويت بندي شده اند.
٢ روش تحقيق
اين مطالعه از نوع پژوهش هاي کاربردي و هدف گرا ست ، جامعه آماري در اين تحقيق موقعيت هاي جغرافيايي - مکاني مختلف در شهر جيرفت مي باشد. که اکثر موقعيت ها و معيارها مورد بررسي قرار گرفته شده اند، بنابراين تحقيق مورد نظر فاقد نمونه گيري مي باشد.
٣- مراحل انجام تحقيق
مرحله شماره ١- معرفي محدوده مورد مطالعه :
جيرفت شهري است در استان کرمان ، اين شهر مرکز شهرستان جيرفت است (تصوير شماره ١)، جمعيت شهر جيرفت بنا بر سرشماري سال ١٣٨٥ مرکز آمار ايران ، برابر ١٠٨٠٠٠ نفر است (سايت اطلاعات مديريت بحران ايران ١)،مهمترين رود دائمي استان کرمان هليل رود مي باشد که در شهرستان جيرفت قرار دارد، مساحت حوضه آبريز آن ٨٤٠٠کيلومتر است [٤].
گسل هاي محدود به شهر جيرفت (گسل هاي سبزواران شرقي و غربي ) اصلي مي باشند. با روند تقريبي شمالي - جنوبي ، رسوبات کواترنر را قطع کرده و داراي حرکت امتداد لغز راست گرد است . مرکز زلزله اي با عمق ٦٠-٩٠کيلومتر در جنوب کهنوج بر روي اين گسل قرار مي گيرد(همان ).
مرحله شماره ٢- معرفي متغيرها و شاخص ها:
با توجه به هدف اصلي تحقيق ، که بررسي عوامل و معيارهاي موثر بر انتخاب ايستگاه هاي هلال احمر شهر جيرفت است ، دراين پژوهش بر مبناي سه اصل کلي ، متغيرها و شاخص هاي موثر، جهت انتخاب مکان مناسب براي استقرار ايستگاه هاي امداد و نجات هلال احمر شناسايي شده و مورد بررسي قرار گرفته اند. اين متغير ها در چند معيار (لايه هاي اطلاعاتي ), دسته بندي شده اند که مشتمل بر موارد زيرمي باشند:
الف )کارايي: منظور از کارايي ، مناسب بودن پهنه در نظر گرفته شده براي استقرار ايستگاه ها است [٥].
معيارهايي که در اين بخش قرار گرفتند مشتمل بر مشخصات کالبدي بافت (شامل لايه بافت فرسوده ), تراکم جمعيتي (شامل لايه تراکم جمعيتي ) و دسترسي به شبکه ارتباطي (شامل لايه خيابان هاي محلي ) مي باشند
ب ) سازگاري: يکي از اهداف اصلي برنامه ريزي کاربري اراضي شهري، مکان يابي براي کاربري هاي گوناگون در سطح شهر و جداسازي کاربريهاي ناسازگار از يکديگر است [٦].
يعني کاربري مورد نظر بايستي در حوزه نفوذ کاربريهاي سازگار قرار بگيرد .در پژوهش حاضر، معيارهمجواري با کاربريهاي سازگار دراين بخش جاي مي گيرد و با توجه به نيازها و اهداف اين کاربري که در راستاي امداد و کمک رساني بعد از وقوع حادثه است ، لايه هاي بيمارستان و مراکزدرماني ، آتش نشاني ، فضاهاي سبز و باز و پاسگاه نيروي انتظامي معرفي شده اند و لذا بهتر است ايستگاه ها در نزديکي اين اماکن احداث شوند.
ج ) ايمني: منظور از ايمني ، امن بودن محل استقرار ايستگاه ها در مقابل خطرات ناشي از شرايط بحران است که مي تواند در خود محل ايستگاه حادث شود و يا در اثر وقوع آنها، اطراف محل ايستگاه را متاثر سازد[٧].
براي تامين ايمني لازم ، مکان ايستگاه مي بايست با رعايت حريم ، در فاصله اي مناسب از کانون ها وپهنه هاي خطرآفرين قرارگرفته باشد. معيار مشخصات مکاني و زمين شناختي (شامل لايه هاي ارتفاع از سطح دريا، شيب ، گسل ومسيل )و معيار رعايت حريم با کاربريهاي ناسازگار (شامل جايگاه هاي سوخت رساني ، خطوط برق فشار قوي، قنات و...)در اين بخش جاي گرفتند. سپس يک تحليل کلي و جامع روي مجموعه پارامترها ي دخيل در مکان يابي صورت گرفته و کلاس هايي بر اساس تاثير هر يک از پارامترها در مکان يابي ايجاد و هر يک از پارامترها در يک کلاس مشخص جاي گرفتند، سپس مدل فرضي طراحي گرديد و در ادامه از نظرات ٣٠نفر از کارشناسان ، متخصصين و مسئولين سازمان هاي هلال احمر استان کرمان وشهرستان هاي کرمان و جيرفت ، مرکز مطالعات مديريت بحران شهر کرمان و سازمان آتش نشاني شهر کرمان جهت تعديل و يا تکميل مدل ايجاد شده استفاده گرديد(جدول هاي شماره ١و٢).
مرحله شماره ٣- جمع آوري لايه هاي اطلاعاتي مورد نياز:
پس از معرفي شاخص ها و معيارهاي لازم جهت مکان يابي ايستگاه هاي هلال احمر شهر جيرفت بايد لايه هاي اطلاعاتي مورد نياز جمع آوري گردد، در اين مرحله لازم است تا اطلاعات توصيفي و مکاني به منظور عمليات مکان يابي ايستگاه ها جمع آوري گردد. همچنين حريم وضوابطي در مورد هر يک از لايه هاي شناسايي شده در مکان يابي ايستگاه ها، منظور گردد تا بر اساس آن مکان هاي مناسب براي استقرار ايستگاه ها انتخاب گردد. در جدول شماره (٣) اطلاعات جمع آوري شده نمايش داده شده است .
مرحله شماره ٤- آماده سازي لايه هاي اطلاعاتي
در اين مرحله اطلاعات گردآوري شده مورد بررسي قرار گرفته و جهت آناليزهاي مورد نياز آماده سازي مي شود. بدين ترتيب بايد مقياس و سيستم تصوير لايه ها چنانچه با هم متفاوت است ، يکسان شود زيرا جهت انجام عمليات تجزيه وتحليل در محيط جي آي اس ١ داده ها بايد با يکديگر هماهنگ باشند. بنابراين عمليات آماده سازي و ويرايش داده ها و تبديل آنها به گونه اي که حاوي کليه اطلاعات مورد نياز براي کاربري مورد نظر بوده و ساختار مناسبي جهت انجام تحليل ها داشته باشند ضروري است .
مرحله شماره ٥- تهيه نقشه هاي فاکتور فازي
