بخشی از مقاله
چکیده
جامعه شناسی ادبیات یکی از شیوه هاي جدید وکارآمد نقد وتحلیل متون ادبی است وامروزه در واکاوي انواع ادبی نوین ، به خصوص رمان فارسی معاصر، کاربرد فراوان دارد . با مطالعه ي جامعه شناسانه ي ادبیات بهتر می توان تاریخ اجتماعی وسیر تحول وتطور جامعه را بررسی نمود. با توجه به این که از دریچه ي مطالعه ي رمان فارسی ، به خوبی می توان ساختارهاي جامعه ي ایرانی را تبیین کرد، لذا نقد وتحلیل رمان همسایه هاي احمد محمود وبررسی ساختارهاي تاریخی ، سیاسی واجتماعی جامعه ي ایرانی از خلال این اثرو از دیدگاه جامعه شناسان رمان یعنی جورج لوکاچ و لوسین گلدمن و میخاییل باختین هدف پژوهش حاضر بوده و تاکنون پژوهشی مستقل دراین زمینه صورت نگرفته است.
واژگان کلیدي : جامعه شناسی رمان، فرهنگ، آداب ورسوم ، تاریخ، سیاست، احمد محمود
رابطه ي جامعه و ادبیات
تعامل جامعه و ادبیات بحثی بوده است که از قدیم الایام ذهن متفکران علوم انسانی را به خود مشغول کرده بوده است. از آن هنگام که »افلاطون در کتاب »جمهوري« از رابطه شاعر و شعر او با مخاطبان سخن می گوید و تأثیر مثبت شاعر در زندگی اجتماعی مخاطبان را مردود می شمارد؛ به نوعی آغازگر بحث تعامل ادبیات و جامعه است. ضمن اینکه مفهوم افلاطونی بازنمایی - تقلید - متضمن درك ادبیات در مقام تصویري بود که جامعه را تصویر و منعکس می کند.
اما اولین بحث ها در باب ارتباط جامعه و ادبیات به صورت روشمند و تحقیقی به قرن نوزدهم می رسد. در قرن نوزدهم، مادام دو استال وهیپولیت تن نظیریه هایی ارائه دادند. مادام دو استال درمورد مطالعات اجتماعی و هنري خود می گوید: »برآنم که اثر دین، آداب و رسوم و قوانین را بر ادبیات و اثر ادبیات را بر دین، آداب و رسوم و قوانین بررسی کنم. تن نظریه ي خود را چنین خلاصه می کند: »محصول روح آدمی مانند محصول طبیعت زنده فقط از طریق محیط توجیه و تبیین می شود.
پس براي شناخت نویسنده نباید به توصیف و تبیین آثار پرداخت؛ بلکه باید آن نیروي پنهان را که زاییده ي مقتضیات نژاد، محیط و زمان اوست، آشکار کرد.بنابراین بررسی رابطه ادبیات با جامعه تازگی ندارد، اما فقط در جریان سده هاي نوزدهم و بیستم، هم زمان با پیشرفت علوم اجتماعی به رشته اي خاص با عنوان جامعه شناسی ادبیات بدل شده است.اصالت جامعه شناسی ادبیات در تشریح مناسبات جامعه و اثر ادبی است وبدون تردید محیط ادبی نمی تواند از تأثیر محیط اجتماعی برکنار بماند.
افکار و عقاید، ذوق ها و اندیشه ها تابع اوضاع اجتماعی می باشند و به طور متقابل ادبیات روي اوضاع و احوال اجتماعی اثر می گذارد. بنابراین متداول ترین شیوه ي یافتن روابط ادبیات و جامعه، مطالعه ي آثار ادبی به عنوان مدارکی اجتماعی و تصاویري فرضی از واقعیت اجتماعی است. در این نیز شکی نیست که نوعی تصویر اجتماعی را می توان از ادبیات به دست آورد. در واقع این یکی از قدیمی ترین استفاده هایی است که محققان صاحب اسلوب از ادبیات کرده اند.
جامعه شناسی در ادبیات یا جامعه شناسی ادبی
جامعه شناسی شاخه اي از علوم اجتماعی و جوان ترین آن هاست که به »مطالعه علمی جامعه هاي انسانی، زندگی گروهی انسان ها و رفتارهاي اجتماعی می پردازد. و چشم انداز روشن و مشخصی را درباره ي رفتار اجتماعی انسان ارائه می دهد. بنابراین بر اساس تعریفی که از جامعه شناسی گردید، می توان جامعه شناسی در ادبیات را چنین تعریف کرد: »جامعه شناسی در ادبیات شاخه اي از جامعه شناسی است که ساخت و کارکرد اجتماعی ادبیات و رابطه میان جامعه و ادبیات و قوانین حاکم بر آنها را بررسی می کند و پلی میان جامعه و ادبیات ایجاد می کند و از آن جا که ادبیات نیز مانند خانواده و آموزش و پرورش یک نهاد اجتماعی است؛ یعنی ریشه در زندگی اجتماعی انسان دارد.
بنابراین جامعه شناسی در ادبیات بر آن است تا پیوندهاي این نهاد اجتماعی را با روش علمی با دیگر جنبه هاي زندگی اجتماعی مورد بررسی و تبیین قرار دهد بر این اساس ژان پل سارتر، نیز وظیفه ي نویسنده را آگاهی بخشی به مخاطب می داند و می گوید: »وظیفه نویسنده است که کاري کند تا هیچ کس نتواند از جهان بی اطلاع بماند و هیچ کس نتواند خود را از آن مبرا جلوه دهد.پس می توان گفت جامعه شناسی در ادبیات ساختار اثر و ارتباط آن با ساختار جامعه را مورد مطالعه قرار می دهد و حیطه ي شناخت فرهنگ و جامعه را گسترش می دهد.
جامعه شناسی رمان
این نکته واضح است که رمان بیشتر از هر اثر ادبی دیگر تحت تأثیر شرایط و اوضاع جامعه قرار دارد و بهتر از هر اثر ادبی می تواند ساختار اجتماعی را در خود بازتاب دهد. »رمان اولین هنري است که بشر را به طور صریح معرفی می کند، همان طور که از نظر تاریخی یا اجتماعی معرفی شده است. رمان در اصل وقایع نامه ي اجتماعی است که کمابیش جامعه ي عصر خود را منعکس می کند.
