بخشی از مقاله
چکیده
مسأله نابرابری یکی از مأنوسترین حقایق زندگی اجتماعی است و در عین حال مسألهای نیست که به سادگی حل و تبیین شود. با توجه به اینکه در ایران از یکسو مرجع اصلی سیاستگذاری دولت بوده و برنامهریزی نیز از بالا به پایین اعمال میشود و از سوی دیگر اقوام مختلفی در ایران وجود دارند، میتوان گفت که اقدامات دولت بویژه در عرصه سیاستگذاریهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی میتواند یکی از عوامل اصلی در پویایی قومی و بسیج ملی یا انزوا و در نهایت رقابتی منفی در بین مناطق و در نتیجه عدم اتحاد ملی و عدم احساس تعلق به کشور شده و امنیت ملی را با خطر پیدایش ناسیونالیسم قومی یا قومگرایی مواجه کند. در مقاله حاضر که به روش کتابخانهای گردآوری شده است هدف آن است که بر اساس نظریات موجود، تحلیلی جامعهشناختی از عوامل مؤثر بر ایجاد نابرابری میان اقوام ایرانی و شکل-گیری ناسیونالیسم قومی ارائه گردد. نتیجه آن که عوامل بسیاری از جمله عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، روانشناختی و سیاسی در این زمینه تأثیرگذار میباشند.
بیان مسأله
ناهمگونی هویتی امرینسبتاً بدیهی در جوامع کنونی است که بر رویکردهای سیاستگذارانه نظامهای سیاسی در زمینه هویت مؤثر است. - 43، - Brown,1993 یکی از اهداف این رویکردها که مستقیماً بر زندگی شهروندان تأثیرگذار است، - - Birkland,2005 - - Chochran,1995 حفظ همزیستی مسالمتآمیز در جامعه و مدیریت تفاوتها به منظور جلوگیری از قطبی شدن جامعه است. - 172، - - Esman,2004احمدیپور و همکاران،1389 ، - 36 با وجود آن که برابری اقتصادی و اجتماعی یکی از ارزشهای اصلی نظامهای مردمسالار است، اما ساخت اجتماعی به گونهای است که نابرابریها به صورت میراث گذشته از نسلی به نسلهای بعدی منتقل میشود. - - Tilly and Albelda,1995 به باور دورکیم و سامنر مردم اعتقاد پیدا کردهاند که نابرابری نباید ناشی از نیروهای بیرونی باشد و باید تفاوت، شایستگیهای فردی، استعدادها و تلاشهای فرد برای خدمت به جامعه را منعکس کند. - دورکیم، - - 1369ملک، - 1374 نابرابری یکی از مأنوسترین حقایق زندگی اجتماعی است و در عین حال مسألهای نیست که به سادگی حل و تبیین شود - گرب،1381، - - 9ذاکریهنجنی،1386، -85 Kumar - - 84، 1997، به نقل از طهماسبی و همکاران،1391، - 77 زیرا خیلی از مسائل دیگر ریشه در آن دارند که هر یک تهدیدی برای بقای جامعه است. - صمدی،1384، - 2-3 نابرابری اجتماعی به معنای کلی به تفاوتهای میان افراد یا جایگاههایی که به صورت اجتماعی تعریف شده و افراد آن را اشغال کردهاند، اشاره میکند. از آنجا که جایگاه افراد بر نحوه زندگی آنها و خاصه بر حقوق، فرصتها و امتیازاتی که از آن برخوردارند، تأثیر میگذارد، پس میتوان گفت که نابرابری اجتماعی، دلالتهای حقوقی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نیز دارد - زاهدی،1385، - 40 و احساس وفاق اجتماعی در میان اقوام گوناگون جامعه به میزان سهیم شدن آنها در مواهب اجتماعی زندگی جمعی بستگی دارد. - چلبی،1373، - 25 پیتر ساندرز بر اهمیت آشکار شکافهای قومی در پیدایش کشمکشهای خشونتآمیز تأکید میکند که به طور اجتنابناپذیری مشکلات پیچیدهای را برای یکپارچگی سیاسی و ثبات پایدار به وجود میآورد. - بنیهاشمی،1382، - 665 ایران دارای شش هویت عمدهقومی فارس، ترک، کرد، لُر، بلوچ و عرب است.
برخی نیز با توجه به ریشههای زبانی مشترک تنها به سه دسته گروه زبانهای فارسی، ترکی و عربی تقسیم میکنند. زیرا زبان فارسی رایج با لری و کردی و بلوچی از یک خانواده هستند که بر اثر گذر زمان از هم فاصله گرفتهاند. در حالی که برخی دیگر لکها را که در میانه کرد و لر قرار دارند را نیز قومی جدا محسوب میکنند و یا تاتها که در میانه سه قوم فارس، آذری و تالش قرار دارند. یکی از این تقسیمبندیها، یازده هویت قومی را برمیشمارد: فارس،تُ رک،کُ رد، گیلک،لُر، عرب، مازنی، بلوچ، بختیاری، تالش و ترکمن. - قمری،1384، - - 176امان-اللهیبهاروند،1380، - 26 و بر اساس قانون اساسی آحاد ملت و کلیه شهروندان و اقوام ایرانی منهای تمایزات قومی و مذهبی صاحب حق هستند. - حقپناه، - 1377 با توجه به اینکه در ایران از یکسو مرجع اصلی سیاستگذاری دولت بوده و برنامهریزی نیز از بالا به پایین اعمال میشود و از سوی دیگر نیز قومیتهای مختلف در ایران و پراکندگی جغرافیایی آن در گستره کشور، میتوان گفت که اقدامات دولت بویژه در عرصه سیاستگذاریهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی میتواند یکی از عوامل اصلی در پویایی قومی و بسیج ملی یا انزوا و در نهایت رقابتی منفی در بین مناطق و در نتیجه عدم اتحاد ملی و عدم احساس تعلق به کشور شده و امنیت ملی را با خطر مواجه کند. - هزارجریبی و مروتی،1389، - 94-95 چنانچه جامعه خواست و ظرفیت پذیرش حقوق اقوام مختلف را داشته باشد، در جهت ایجاد فضایی برمیآید که میتوان آن را پلورالیسم1 زبانی، فرهنگی و قومی نامید. - مدرسی،1384، - 134 در مقاله حاضر سعی بر آن است که با تحلیلی جامعهشناختی به این سؤال پاسخ داده شود که چه عواملی بر نابرابری اقوام و بروز پدیده قومگرایی مؤثر هستند؟
ضرورت تحقیق
تحریم اجتماعی یعنی همان ندادن فرصت مشارکت در زندگی اجتماعی و سیاسی به افراد یا گروهها 11 - ،12 - - Kenyon,2002،47 - - Veranken,2004، - Jere,2003 که به عقیده تراویس ابزاری برای تنبیه پنهان است - 66، - Travis,2002برای جامعه هزینههای سنگینی دربردارد که در افزایش میزان جرم و فعالیتهای غیرقانونی منعکس میشود. - 11، - - Kelles-Viitanen,1999کاستلز،1380، 25 - - 113، - Greve,2000 مطالعه این موضوع در حقیقت دیدن پشت صحنه الگوهای سیاستگذاری در یک کشور، منطقه یا هرجای دیگر است. - 20، - Peace, 2001 ما در ایران با گروههای قومی مختلفی روبرو هستیم که گروههای فرعی جامعه بزرگترند - حاجیانی،1380، - 137 و بر این اساس ایران از بحرانهای قومی فارغ نیست. - بهرامی،1377، - 86 بنابراین جهت پیشبینی وضعیت امنیتی کشور در آینده و طراحی یک الگوی امنیتی مناسب، توجه به مسأله نابرابری اقوامکاملاً ضروری است. - افتخاری،1378، - 36
مرور برخی پژوهشهای پیشین
یافتههای دو مطالعه »پیمایش ارزشها و نگرشهای ایرانیان« نشان میدهد که از - 1381 - تا - 1384 - احساس بیعدالتی قومی در میان اقلیتها رشد داشته است. نساج - - 1388 نشان داد قدرت و حمایت دولتی، وجود میراث غنی مکتوب، پیوستگی با مذهب، عدم انحصار به یک کشور خاص و وجود پتانسیلهای جهانی باعث عدم ادغام فرهنگ اقوام در فرهنگ مسلط میگردد اما فرهنگ وزبانِ خاص هریک از اقوام ایرانی بجز زبان فارسی این مؤلفهها را یا ندارند یا در آن ضعیف هستند. نتایج پژوهش-های عصاریاننژاد - - 1383، اسلامی - - 1385 و احمدیپور و همکاران - - 1389 نشان میدهد که از مهمترین عواملی که در صورت غفلت حکومت مرکزی می تواند از طرف اقوام مختلف باعث تهدید امنیت ملی کشور شود، وجود اقوام همآیین در کشورهای همسایه و رابطه آنها با یکدیگر، دخالت عوامل بیگانه، موقعیت مرزی اقوام و... است. بلالی - - 1389 نشان داد طرد از فرآیند توسعه و طرد مادی - نابرابری در توزیع بودجههای استانی - از جمله ابعاد طرد اجتماعی اقوام ایرانی محسوب میشوند. احمدی و الوند - - 1391 طی پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که ساخت نابرابر اجتماعی حاکم برجامعه ایران که با تسلط ساختاری خود مانع دستیابی برابر تودههای قومی به امکانات منزلتی چون ثروت، قدرت و حیثیت سیاسی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی میشود، سبب همبستگی مستقیم بین قومیت و ناآرامیهای اجتماعی است. آییندوست - - 1391 با بررسی وجود نابرابری با استفاده از 31 شاخص نشان داد که فرصتهای نابرابر موجب افزایش نابرابری و تعارضات بینقومی میشود که منجر به مطالبات، اعتراض به وضع موجود، تشکیل احزاب مخالف، درگیری، استقلالطلبی و از بین رفتن آرامش و امنیت میشود. طهماسبی و همکاران - - 1391 نشان دادند که بین احساس نابرابری و متغیر قومیت و مذهب رابطهای وجود ندارد. نتایج بدست آمده از پژوهش جلاییپور و نظرعباسی - - 1391 وجود رابطه معنیدار بین رسمیت بخشیدن به هویت قومی و توزیع نابرابرانه فرصتهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و ناسیونالیسم قومی است. نتیجه پژوهش رسولی و همکاران - - 1392 نیز حاکی از آن است که شبکههای ماهوارهای از طریق سازوکارهای بازنمایی مبتنی بر محور تمایزات فرهنگی در شکل دادن و بازتعریف هویت فرهنگی قومی نقش اساسی دارند. با توجه به نتایج پژوهشهای انجام گرفته پیشین، در این مقاله سعی بر آن است که با مطرح نمودن نظریات جامعهشناختی مربوط، تحلیلی همهجانبه از موضوع نابرابری اقوام و رابطه آن با ناسیونالیسم قومی ارائه نماید.
چارچوب نظری
اصطلاح Ethnic به معنای »قوم« از واژه یونانی Ethnos مشتق شده است که به معنی گروهی از مردم است که دارای تبار مشترک هستند. به عقیده ماکس وبر،گروه قومی به مردمی گفته میشود که باور ذهنی به تبار مشترک خود داشته
