بخشی از مقاله
مدلسازی و ارائه پیشنهادات برای بهبود مشکلات خوابگاه دانشجویی توسط متدولوژی "SODA"
چکیده
یکی از مسائلی که اغلب طیف دانشجویان به صورت شبانهروزی با آن مواجه هستند بحث خوابگاههای دانشجویی میباشد. این موضوع که یکی از قدیمیترین مطالبات دانشجویان میباشد همواره موضوع جَدَل بین گروههای دانشجویی و مدیران ارشد دانشگاهها بوده است. در این مقاله تلاش شده است تا به کمک »ارزیابی و توسعه گزینههای استراتژیک(SODA) « مدلی برای ارزیابی و بهبود مشکلات اصلی خوابگاههای دانشجویی ارائه شود. پس از رسم نگاشتهای شناختی چند نفر از ذینفعان کلیدی، نگاشت استراتژیک که از ادغام نگاشتهای شناختی تکی ذینفعان ساخته میشود، رسم شده است. پس از بررسی نگاشت استراتژیک از منظر روابط و خوشههای موجود در آن، پیشنهاداتی برای نزدیک کردن نظرات و عقاید ذینفعان مختلف به یکدیگر و در نهایت اصلاح یا رفع مشکلات موجود ارائه خواهد شد.
واژههای کلیدی: متدولوژی SODA، خوابگاه دانشجویی، نگاشت شناختی، نگاشت استراتژیک
-1 مقدمه
استفاده از تفکر سیستمی و نگاه کلگرا برای حل مسائل دنیای واقعی، از دیرباز موردتوجه پژوهشگران بوده (ایکاف 1، (1971 و در سالیان اخیر نیز مطالعات زیادی پیرامون فلسفه و تئوری این نوع تفکر صورت گرفته است (قرچه داغی، 55-1 : 2011؛ جکسون2، .(64-1 :2003 کلمه سیستم برگرفته از واژه یونانی سیستما3 به معنای کنار هم گذاشتن میباشد. سیستم به مجموعهای از عناصر که گرد هم آمدهاند و هدف معینی را دنبال میکنند گفته میشود (وسّان4، .(18 :2006 غالب علوم موجود تجزیهگرا بوده و فقط به ابعاد خاصی از مسائل میپردازند لذا در حل مسائل منجر به زیربهینگی میگردند (قرچه داغی، 2011، .(6 تفکر سیستمی برخلاف سایر علوم جزءگرا، از یک دیدگاه کلنگر بهره میبرد که در آن به کل اصالت داده میشود و هدف، شناسایی روابط میان اجزاء موجود از طریق یک نگاه همه جانبه میباشد.
پس از استفاده گسترده از رویکرد تحقیق در عملیات)5که اصطلاحاً جزء تفکرات سیستمی سخت6 محسوب میشود) در خلال جنگ جهانی دوم، به دلیل برخی مشکلات موجود، این رویکرد با تغییراتی همراه گشت. برخی از نقدهایی که به تحقیق در عملیات سخت وارد است عبارتاند از (جکسون، :(62-60 :2003 ناتوانی در برخورد با مسائل پیچیده و کثرتگرا، محافظهکاری زیاد و دشواری در فرمولهسازی مسائلی که اصولاً کمیتناپذیر میباشند. این معایب باعث شد تا با وجود مزایای بسیار زیاد این نوع تفکر، به سمت استفاده از رویکردهای نرمتر7 برای برخورد با موضوعات پیچیده و مبهم حرکت شود. رویکردهای نرم درواقع روشهایی کیفی، منطقی و تفسیری هستند که با ایجاد فضای مذاکره میان افراد، سعی در ساختاربندی برای مسئله موردنظر و ایجاد توافق میان ذینفعان کلیدی دارند(دالِنباخ8، .(2001 در مقابل، رویکردهای سخت با استفاده از فرموله کردن و تکنیکهای کمی به حل مسائل میپردازند (مهرگان، حسینزاده و کاظمی، » .(2012متدولوژی سیستمهای نرم « 9 که اولین بار توسطچِکلند10 مطرح شد، جزء رویکردهای نرم میباشد(چِکلَند و شولز11، (1990 که در مسائل گوناگونی در حوزه علوم سیستمی بهکاررفته است (نیدومولو12، دِبای، 13وَن کِلن14، اِسکیدمور15و هارمسِن16، 2006؛ اینگرام17، » .(2000ارزیابی و توسعه گزینههای استراتژیک« که در اصطلاح "SODA18" نامیده میشود نیز یکی دیگر از رویکردهای سیستمی نرم میباشد که برای چارچوببندی و حل مسائل پیچیده به کار میرود(اِدِن1، 1988؛اِدِن .(42-21 :1989 یکی از مهمترین اقداماتی که در این رویکرد نرم انجام میشود، ترسیم »مدلهای نگاشت شناختی« میباشد که این مدلها در ادبیات روانشناسی، عینیتی از باورهای درونی فرد نسبت به دنیای واقعی میباشد (تالمن2، .(1948 این نگاشتها شبکهای از گرهها و پیکانهای ارتباطی به شکل گراف جهتدار میباشند (هاراری3، (1972 که جهت پیکانها نشاندهنده رابطه علی است.
تاکنون به کمک نگاشت شناختی و رویکرد SODA پژوهشهایی صورت گرفتهاست. برای مثال وانگ4 در پژوهشی به مقایسه میان نگاشتهای شناختی گوناگون به کمک ابزار شبکههای عصبی5 پرداخت (وانگ، .(1996
اِدِنوآکِرمَن در مقالهای به بررسی سیاستهای اداره مرکزی زندانها در انگلستان با استفاده از نگاشت شناختی پرداختند(اِدن و آکِرمن، .(2004 کاربونارا6و اِسکوزی 7 نیز در پژوهشی با استفاده از نگاشت شناختی به بررسی توسعه محصولات جدید پرداختند (کاربونارا و اسکوزی، .(2006 آنها با مطالعه موردی بر روی تولید چهار نوع مبل راحتی که توسط کارخانهای در جنوب ایتالیا تولید میشد بهترین مدل پیشنهادی برای تولید را انتخاب کردند. توپکو8 و توپکو در مقالهای چگونگی استفاده از نگاشت شناختی در طراحی آموزش شهری را بیان نمودند (توپکو و توپکو، .(2012 همچنین در سالیان اخیر پیشرفتهایی در استفاده از نگاشت شناختی رخ دادهاست. اُزِسمی9 و اُزِسمی از نگاشت شناختی فازی برای حل یک مسئله زیستمحیطی با ذینفعانمتعدد بهره بردند (اُزِسمی و اُزِسمی، .(2004 کوریاکاراکوس10 و همکاران نیز در پژوهشی به ارائه نگاشت شناختی فازی برای تصمیمگیری درباره منابع انرژی تجدید پذیر پرداختند کوریاکاراکوس،پاتلیتزیاناس،( دامازیوتیس و پاپاستِفاناکیس، .(2014 آنها مدل خود را با موفقیت در یکی از جزایر یونان آزمایش کردند.
با توجه به مطالب فوق، آشنایی با رویکردهای نرم و نیز مطالعاتی که تاکنون توسط SODA صورت گرفته است، ایجاد گردید. در ادامه این مقاله در بخش 2 به تعریف مسألهای از سیستم مورد مطالعه خواهیم پرداخت. در بخش 3 متدولوژی SODA به همراه تکنیک نگاشت شناختی بیان میگردد. در بخش 4 مدلسازی و نگاشت شناختی ذینفعان ترسیم شده و تحلیلهایی پیرامون آن ارائه میگردد. در بخش 5 نیز به نتیجهگیری و بیان راه-کارهای حل یا رفع مشکل پرداخته میشود و در پایان، منابع این مطالعه ذکر میگردند.
-2 تعریف مسأله
یکی از مسائل و مشکلاتی که دانشجویان روزانه با آن روبرو هستند، موضوع خوابگاههای دانشجویی است. بهبود شرایط خوابگاه یکی از قدیمیترین مطالبات دانشجویان به شمار میآید و این مسئله همواره موضوع بحث و مجادله میان دانشجویان و مدیران دانشگاهی بوده است. برای اینکه موقعیت سیستم موردنظر (خوابگاه) روشن شود از معماری سیستم استفاده میکنیم. معماری سیستم یکی از بهترین ابزارها برای سازماندهی عناصر، تحلیل مسائل، شناخت جایگاه سیستم و تحدید مرزهای آن میباشد. شکل 1 معماری سیستم و جایگاه اداره خوابگاه را نشان می-دهد.
در اکثر موارد مدیران، شرایط خوابگاه را بسیار مطلوب و مطابق با استانداردهای تعریفشده ارزیابی میکنند درحالیکه دانشجویان از شرایط موجود رضایت نداشته و به دنبال بهبود امکانات آن میباشند. در این شرایط که ذینفعان در مورد مسئله موردنظر دارای عدم اتفاقنظر هستند و مجموعه شرایط پیچیده و مبهم میباشد، اصطلاحاً گفته میشود مسئله از نوع »نابسامانی«1 میباشد. در این شرایط اگرچه مسئله مشخص میباشد (در اینجا حل مشکلات خوابگاه) ولی نظرات افراد گوناگوندر مورد آن بسیار مختلف است و حتی ممکن است کاملاً متضاد باشد. در شرایط نابسامانی، همزمان باوجود مجموعهای متنوع از تعاریف و توصیفات در مورد آنچه در حال وقوع است، هیچ روشی برای حصول اطمینان از وجود یک راه حل وجود ندارد (تیموری و فراهانی، .(66 :1387 اغلب اوقات، هدف در مسائل سیستمی نرم بهخصوص نابسامانی، تلطیف اوضاع و نزدیک کردن نظرات ذینفعان کلیدی به یکدیگر میباشد. برای حل مسائل نابسامانی و ارائه راهکار، سعی میکنیم تا با ارائه فرضیاتی سادهساز آن را به »مسئله«2 که در سطح پیچیدگی و ابهام پایینتری قرار دارد، تبدیل نماییم. مسائل نابسامانی به دلیل ابهام، تعاریف مختلف از یک موضوع مشخص، عدم توافق نظر ذینفعان و کثرتگرایی آنان و نیز ابعاد وسیع مسئلهعملاً با رویکردی به جز نگاه سیستمی آن هم از نوع نرم، قابلتحلیل نمیباشد. نگاه سیستمی به علت وسعت اُفق مطالعه و کلنگری، مناسبترین راهکار برای برخورد با چنین مسائلی میباشد (ایکاف، .(1971
در این مطالعه نظرات پنج ذینفع کلیدی سیستم با استفاده از مصاحبه بهدست آمده و توسط نگاشت شناختی ترسیمشده است. این پنج ذینفع عبارتاند از : نماینده گروههای دانشجویی، رئیس دانشگاه، معاونت دانشجویی و مدیر امور مالی. در بخش 4 توضیحات بیشتری پیرامون مصاحبه و ترسیم نگاشت شناختی ارائه میگردد.
همانطور که ذکر شد مسئله خوابگاه دانشجویی از نوع مسائل نرم میباشد و با توجه به اینکه SODA نیز در زمره روشهای مدلسازی مسائل نرم است لذا در این مقاله از رویکرد SODA و تکنیک نگاشت شناختی برای مدلسازی بهره بردهایم. در این مقاله به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که مهمترین مشکلات خوابگاه دانشجویی چیست؟ چرا با وجود ادعای مدیران مبنی بر کیفیت مطلوب خوابگاهها، دانشجویان از شرایط موجود گلایه دارند؟ چرا با وجود اعتباراتی که در این بخش هزینه شده است ولی همچنان قشر دانشجو راضی نیست؟ مهمترین راهکارها برای بهبود و یا رفع مشکلات چیست؟
-3 متدولوژی SODA
همانطور که ذکر شد سیستم موردمطالعه از جنس مسائل نرم میباشد بنابراین برای مدلسازی آن باید از رویکردهای نرم بهره جُست. امروزه سیستمها بر اساس پیچیدگی (که ناشی از تعداد اجزاء و روابط میان آنهاست) و ذینفعان خود، به چند دسته تقسیم میگردند که برای هر بخش رویکرد مخصوصی وجود دارد. برای اینکه با جایگاه متدولوژی SODA در میان سایر رویکردها آشنا شویم نیاز است تا تعاریفی ارائه گردد.
سیستمها بهطورکلی به دو دسته ساده و پیچیده تقسیم میگردند. تعاریف هریک عبارت است از:
-1 سیستمهای ساده: دارای عناصر و زیرسیستمهای کم، تعاملات کمتر و ساختاریافته که با گذشت زمان تغییر نمیکنند و خیلی از محیط متأثر نمیشوند.
-2 سیستمهای پیچیده: عناصر (زیرسیستمهای) زیاد، تعاملات زیاد و چند به چند که نتایج و اهداف از پیش تعیینشده ندارند و همچنین تحت تأثیر اجزای (عناصر) هدفمند خودشان و تعاملات محیطی قرار میگیرند و تغییر میکنند.
همچنین هر سیستم ذینفعان خاص خود را دارد. یک سیستم بر اساس ذینفعان به سه دسته سیستمهای وحدتگرا، سیستمهای تعددگرا و سیستمهای جبری تقسیم میشود. تعاریف هر سیستم عبارت است از:
-1 سیستمهای وحدتگرا: ذینفعان دارای ارزشها، عقاید و منافع مشابه و اهداف مشترک هستند. همه آنها تا حدی در تصمیمگیری در مورد نحوه رسیدن به اهداف موردتوافق سهیماند.
-2 سیستمهای تعددگرا: اگرچه منافع و علایق اساسی آنها سازگار است ولی دارای ارزشها و عقاید یکسانی نیستند. فضایی برای مباحثه و تعارض نیاز است. اگر چنین شود با احساس درگیری توافق حاصل میشود.
-3 سیستمهای جبری: منافع و علایق مشترکی وجود ندارد و رسیدن به توافق غیرممکن و یا بسیار دشوار است. درنتیجه هدف موردتوافق برای جهتدهی به حرکتها وجود ندارد. تصمیمات توسط قدرتمندان اتخاذ میگردد و اشکال مختلف زور و اجبار برای حصول اطمینان از فرمانبرداری سایرین اعمال میشود.
با توجه به تقسیمات فوق میتوان سیستمها را به شش دسته افراز کرد. جدول 1 این شش نوع سیستم را نشان میدهد.
برای هریک از دستههای فوق رویکرد مخصوصی ابداعشده است. شکل 2 چارچوب سیستم روششناسیهای سیستمی را نشان میدهد.
با توجه به تعاریف فوق بهوضوح روشن میگردد که سیستم مدیریتی خوابگاه در وهله اول یک سیستم پیچیده میباشد. همچنین این سیستم از نوع تعددگرا به شمار میآید. پس سیستم موردنظر پیچیده- وحدتگرا میباشد؛ بنابراین همانطور که در شکل 2 نشان دادهشده است متدولوژی مناسب برای این نوع سیستمها از نوع تفکر سیستمی نرم میباشد که شامل SSM، SODA و ... میباشد. لذا با توجه به مطالب فوق توجیه استفاده از متدولوژی SODA برای مسئله خوابگاه به وضوح مشخص گردید.
پس از تعیین جایگاه رویکرد SODA در بین سایر روشها و نیز موقعیت استفاده از آن، نوبت به معرفی گام-های لازم برای مدلسازی توسط این رویکرد میرسد. همانطور که بیان شد در مسائل نرم لزوماً میان ذینفعان توافق نظر وجود ندارد بنابراین ابتدا باید با نظرات هر یک آشنا شویماز. نظر اِدِن و همکاران رویکردی که در SODA برای آشنایی نظرات مفید است یک »رویکرد مذاکرهای« میباشد. در رویکرد مذاکرهای برخلاف دو رویکرد دیگر »تلقینی « و »تحمیلی« که مطالب، اغلب انعکاسی از نظرات مشاور یا مشتری میباشد، مذاکرهای میان مشاور و مشتری انجام میگیرد. در این حالت ممکن است تعریف
نهایی که حاصل میشود، تعریف هیچیک از طرفین مذاکره نباشد اما به علت توافق در حین مذاکره موردقبول هر دو خواهد بود. درواقع در رویکرد SODA میخواهیم با مذاکره، نظرات افراد را به یکدیگر نزدیک کنیم تا بتوانیم به ارائه راهحل بپردازیم.
در این مقاله با استفاده از مصاحبه (که رویکردی مذاکرهای است)، نظرات ذینفعان مختلف جمعآوریشده است. پس از مصاحبه، نوبت به ترسیم نگاشت شناختی هر یک از ذینفعان میرسد. از ادغام نگاشت شناختی تک-تک ذینفعان، نگاشت استراتژیک حاصل میشود. بعد از ترسیم نگاشت شناختی تحلیلهایی بر روی آن انجام می-شود که حائز اهمیت است. سپس در گام آخر با توجه به نگاشت استراتژیک و تعیین خوشهها و تحلیلهای مربوطه، راهکارهای بهبود یا رفع مشکل ارائه میگردد.
لازم به ذکر است که دو نوع رویکرد SODA داریم: SODA I و .SODA II در SODA I که رویکرد مورداستفاده در این مقاله میباشد همانطور که ذکر شد ابتدا از طریق مصاحبه، نظرات ذینفعان مختلف جمع شده و سپس با ادغام آنها نگاشت استراتژیک حاصل میگردد. اما در SODA II که بیشتر برای گروهها مفید است، نظرات افراد مختلف از همان ابتدا توسط یک تحلیلگر بر روی یک نگاشت ترسیم میگردد.
-4 مدلسازی
در این بخش نگاشت شناختی ذینفعان مختلف ترسیم میگردد. یک نگاشت شناختی مجموعهای از گرهها و پیکانها میباشد که بهصورت گراف ترسیمشده (هاراری، (1965 و گرههای مبدأ (ابتدا) نشاندهنده علتها و گره-های مقصد (انتها) مبین معلولها میباشند. علامت مثبت (منفی) روی پیکانها بیانگر افزایش (کاهش) معلول در اثر تغییر در علت میباشد. در اثر توسعه این روابط که توسط پیکانها نمایش مییابند به نمودارهای اثری خواهیم رسید که در مدلسازی توسط پویاییشناسی سیستم1 استفاده میگردد (آکِرمن،اِدِن2 و ویلیامز3، 1997اِدِن،؛ .(1994 تمرکز بر مدیریت و کنترل، در نگاشتهای شناختی پیرامون مطالعات عملیاتی، منجر به استفاده از این رویکرد برای ساختاربندی مسائل میشود(اِدِ ن، .(2004 اگرچه نحوه استفاده از نگاشت شناختی بهطور خلاصه در این بخش مطرح شد اما برای آشنایی بیشتر با مبانی تئوری و عملی آن میتوان به مطالعات پیشین مراجعه نمود (آکِرمن، کروپر،اِدِن،1991 4؛اِدِن، 1988؛اِدِن، آکِرمن، .(1998
در این مقاله نگاشت شناختی برای نماینده گروههای دانشجویان، رئیس دانشگاه، معاونت دانشجویی و مدیر امور مالی بعد از مصاحبه با آنان رسم شده است. شکل 3 نگاشت شناختی نماینده گروههای دانشجو در مورد مسئله خوابگاه را نشان میدهد.
