بخشی از مقاله
چکیده:
ضرورت توجه به مباحث اخلاقی در هر زمینه بدیهی و انکارناپذیر بوده و انجام پژوهش نیز از این امر مستثنا نیست. لذا هرگونه توسعه و پیشرفتی در سایه رعایت موارد اخلاقی امکانپذیر است. با عنایت به آنکه تأکیدات دین مبین اسلام همواره بر پایه اخلاق بوده، این پژوهش با هدف بررسی مؤلفههای مؤثر بر پژوهشهای اخلاقمدار علوم اجتماعی بر اساس منابع اسلامی تبیین میگردد. برای حصول این هدف پس از مطالعه ادبیات طرح به شیوه کتابخانهای، از مطالعه میدانی و ارسال پرسشنامه بهره گرفته تا بتواند به کمک روش سوآرای فازی به تحلیل این مؤلفهها بر اساس نظر خبرگان بپردازد. نتایج حاکی از آن است که در بین تمامی مؤلفههای مؤثر بر اخلاق در پژوهشهای علوم اجتماعی، مؤلفههای پرداختن به مسائل جامعه و حقیقتجویی، استفاده از پژوهشگران دارای صلاحیت لازم و ملاحظه منافع انسانی در زمره مهمترین عوامل قرار میگیرند که به نظر میرسد با رعایت آنها، زمینه تعالی در امر پژوهش مهیا گردد و در ادامه پایبندی پژوهشگر به موارد اخلاقی در هر پژوهش نیازمند فعالیت در زمینه فرهنگسازی و نهادینهسازی آنها میباشد.
.1مقدمه
مسائل اخلاقی در هر زمان از اهمیت فوقالعادهای برخوردار بوده، ولی در عصر و زمان ما اهمیت ویژهای دارد، همانگونه که علوم و دانشهای مفید و سازنده در زمینههای مختلف پزشکی و صنایع و شئون دیگر حیات بشری گسترش فوقالعادهای پیداکرده، علوم شیطانی و راهکارهای وصول به مسائل غیرانسانی و غیراخلاقی نیز بهمراتب گستردهتر از سابق شده است بهگونهای که به دارندگان فساد اخلاق اجازه میدهد از طرق مرموزتر و پیچیدهتر و گاه سادهتر و آسانتر به مقصود خود برسند. در چنین شرایطی توجّه به مسائل اخلاقی و علم اخلاق از هرزمانی ضروریتر به نظر میرسد و هرگاه نسبت به آن کوتاهی شود فاجعه یا فاجعههایی در انتظار است. اندیشمندان دلسوز و عالمان آگاه باید همگی دستبهدست هم دهند و برای گسترش اخلاق در دنیای امروز که اخلاق به خطر افتاده تا آن حد که بعضی آن را بهکلی انکار کرده یا غیرضروری دانستهاند و بعضی دیگر هر کار و خصلتی که انسان را به خواسته سیاسیاش برساند اخلاق شمردهاند، تمام تلاش و کوشش خود را بهکارگیرند - آیتالله مکارم شیرازی،. - 1381 احساس مسئولیت نسبت به بشریت، از ویژگیهای اخلاقی دانشمندانی است که هرگز در راه نابودی آنچه خداوند آفریده است قدم نمیگذارند. روششناسی علمی متضمن آن است که دانشمند خود را به آنچه کاملاً میداند، محدود سازد و هرگز چیزهایی را که دانش وی درباره آنها صرفاً سرحد شک و ظن است، نپذیرد. ارزشهای اخلاقی، مرکز ثقل تمدن کشورهاست و ازاینرو هرچه بیشتر به ارزشهای اخلاقی پایبند باشیم، بیشتر قادر به حفظ تمدن خود خواهیم بود، آنگاهکه اخلاق را فروگذاریم، این تمدن را در معرض سقوط و نابودی قرار خواهیم داد و این سنت خدای لایزال در جهان هستی است. امروزه اجماعی در میان کارشناسان مسائل توسعه وجود دارد که از یکسو توجه به اخلاق در بهکارگیری
توانمندیهای بشری، مهمترین عامل توسعه در جهان و شاخص اصلی پیشرفت و از طرف دیگر عدم پرداختن به آن عامل اصلی عقبافتادگی در جهان امروز میباشد - عباسی و شمسی،. - 1391 در قرآن مجید نیز به اهمیت پژوهش تأکید شده است و بیانشده که هیچ علمی بدون عنصر آگاهی و بصیرت از انسان پذیرفته نیست و مهاجرت کردن برای علم و دانش و دینپژوهی یکی از وظایف مسلمانان است. ازنظر قرآن کریم انسان در جمیع شئون و ارتباطات خود، موظف است بر اساس تحقیق و پژوهش راه را طی کند و شواهد و نمونههای زیادی دال بر فضیلت علم و علمآموزی وجود دارند؛ ازجمله آیات مبارک: 43 عنکبوت، 9زمر، 11مجادله، 28سوره فاطر. با تأملی در قرآن کریم و آیاتی که در هاآناز موضوعاتی همچون علم و خرد و دانش سخن به میان است، مفاهیمی همچون: علم، معرفت، تعقل، تذکّر، و تدبّر یادشده که همگی در راستای »فرهنگ« مطرح میشوند. فرهنگ هر قوم و ملّتی هر چه باشد در پرورش صفات اخلاقی اثر تعیینکنندهای دارد; فرهنگهای عالی و شایسته، افرادی با صفات عالی پرورش میدهد، و فرهنگهای منحط و آلوده، عامل پرورش رذایل اخلاقی است - آیتالله مکارم شیرازی،1381،ص. - 101 احادیث اسلامی نیز مملو است از تعبیراتی است که نشان میدهد رابطه تنگاتنگی در میان علم و معرفت و آگاهی، با فضائل اخلاقی و جهل و بیخبری و ناآگاهی، با رذایل اخلاقی وجود دارد که نمونههایی از آن را در ذیل میخوانید - همان،ص: - 99 در ارتباط پاکی عمل بهطورکلی با علم و دانش،لَنْعلی یُزَّکی - علیهالسلام - الْعَمَلُدرحدیث» حتّی یُقارِنَهُ الْعِلْمُ ;هرگز اعمال آدمی پاک نمیشود، مگر اینکه قرین با علم و معرفت «پیدا است که پاکی عمل و پاکی اخلاق معمولاً از یکدیگر جدا نیست. در حدیث دیگری از رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلّم آمده است که فرمود: »جعل الله سبحانه مکارم الاخلاق صله بینه وبین عباده فحسب احدکم آن یتمسک بخلق متصل بالله؛ خداوند سبحان فضائل اخلاقی را وسیله ارتباط میان خودش و بندگانش قرار داده، همین بس که هر یک از شما دست به اخلاقی بزند که او را به خدا مربوط سازد.«1در برابر احادیثی که عمدتاً رابطه علم و معرفت را با فضائل اخلاقی یا اعمال اخلاقی، نشان میدهد، روایاتی نیز در منابع اسلامی آمده است که رابطه میان جهل و رذایل را تبیین میکند که آنهم تأکیدی است بر موضوع موردنظر، ازجمله: پاورقی .1غررالحکم .2 نهجالبلاغه، خطبه 147،
3. غررالحکم. .4 تحف العقول، صفحه 21، .5 غررالحکم. صفحه . 183
پژوهش عامل مهمی در تولید دانش، دانایی و پیشرفت جامعه انسانی است و میزان پژوهشهای انجامشده در هر جامعه شاخص توسعهیافتگی آن جامعه بهحساب میآید . هدف هر پژوهش، کشف و گسترش دامنه دانش و ورود به عرصههای جدید میباشد. به نظر میرسد با عنایت به رشد کمی و افول بعد کیفی و اخلاقی پژوهشهای صورت پذیرفته در سالهای اخیر - قدردان،;1388 میرزایی و قاراخانی، - 1393، علاقه بسیاری برای بحث اخلاق پژوهش ایجادشده که شامل مواردی همچون؛ درخواست دستورالعملهای صریح و شفافتر برای رسیدگی به مسائل مربوط به اداره پژوهش - با تمرکز خاص بر استانداردهای اخلاقی در انجام تحقیقات غیرپزشکی دربرگیرنده مشارکتهای انسانی هستند - و بحث در مورد نوع رسیدگی مستقل اخلاقی در راستای بهبود عملکرد میباشد - . - Greenwood, 2016 تربیت دانشجویان، پژوهشگران و اندیشمندان مستلزم تبیین مبانی و ارائه شاخصهای اخلاق حرفهای پژوهش میباشد. با عنایت به بعد اسلامی موضوع اخلاق؛ پژوهشگر همواره در راستای تربیت درونی خویش و پرداختن به موضوعات اخلاقی گام برمیدارد همانطور که همگان مستحضرند پیامبر اسلام - صلیاللهعلیهوآله - هدف از بعثت خویش را کمال مفاهیم اخلاقی در هر زمینهای عنوان نمودند. لذا اشارات و دستورالعملهای اخلاقی در هر قسمتی از پژوهش ازجمله ضروریات دین مبین اسلام است. لذا بازنگری و تحلیل جامع شاخصهای اخلاق پژوهش، بر مبنای مطالعات اسلامی از اهم مباحث در رفع موانع فرهنگی پیشرفت و دستیابی به توسعه و تعالی در کشور خواهد بود و در ادامه پاسداشت این ارزشهای اخلاقی پژوهش در زمره وظایف پژوهشگران خواهد بود. به نظر میرسد افزایش پیچیدگی مسئله اولویتبندی و دشوارتر شدن فرآیند تصمیمگیری در صورت افزایش تعداد معیارها و گزینهها در فرآیند انتخاب سبب شده تا روشهای سیستماتیک همچون روشهای تصمیمگیری چند شاخصه بهتدریج جایگاه خود را در این حوزه نیز بازنمایند. ازاینرو، هدف پژوهش حاضر، تحلیل خبره محور فازی مؤلفههای اخلاق در پژوهشهای علوم اجتماعی از منظر اسلام با استفاده از روشتصمیمگیری چند شاخصه فازی سوارا - تکنیک تحلیل نسبت ارزیابی وزندهی تدریجی فازی - 1 که بهعنوان یکی از نوینترین روشهای تصمیمگیری فازی مطرح است، میباشد. عوامل مختلفی اعم از شاخصهای کیفی و غیرقابل کمی سازی، اطلاعات ناقص و اطلاعات غیرقابل دسترسی موجود در این پژوهش موجب ابهام و عدم قطعیت در تصمیمگیری میگردند. ازآنجاییکه روشهای تصمیمگیری چند شاخصه در شرایط قطعی توانایی برخورد با این ابهام و عدم قطعیت را ندارند، از یکی از نوینترین روشهای تصمیمگیری چندشاخصه فازی در این پژوهش بهرهگیری شد. برای انجام این مهم از نظرات کارشناسانه خبرگان یک مرکز تحقیقات که در سطح ملی و بینالمللی بهطور تخصصی در حوزه پژوهش فعالیت دارد، یعنی سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران بهعنوان بزرگترین مرکز پژوهشی کشور در قالب نمونه مطالعاتی بهره گرفته شده است.
.2مرور ادبیات
اخلاق عبارت است از یک سلسله خصلتها و سجایا و ملکات اکتسابی که بشر آنها را بهعنوان اصول اخلاقی میپذیرد؛ یا بهعبارتدیگر اخلاق قالبی روحی برای انسان است که روح انسان در آن کادر و طبق آن طرح و نقشه ساخته میشود. درواقع اخلاق چگونگی روح انسان است. اخلاق مرتبط با ساختمان روحی انسان است و بر این اساس با آدابورسوم جوامع تفاوت دارد؛ چراکه آدابورسوم یک سلسله قراردادهای صرف بوده که ربطی به ملکات و خلقیات و قالبهای روحی درونی ندارد - مطهری، . - 1370 شهید مطهری تعریفی از اخلاق را میپذیرد که هم به چگونه رفتار کردن توجه کرده باشد و هم به چگونه بودن؛ چگونگی رفتار مربوط میشود به اعمال انسان که شامل گفتار هم میشود و چگونه بودن مرتبط با صفات و ملکات نفسانی است. هنگامیکه از پژوهش علمی صحبت میشود منظور تلاشی منظم و سازمانیافته برای بررسی مسئلهای خاص است که به یک راهحل نیاز دارد .مراحل پژوهش علمی بهعنوان چرخه حیات هر پژوهش بوده و در هر مرحله آن بخشی از فرایند پژوهش تکمیلشده و ضرورتهای اخلاقی خاصی را میطلبد - اوما سکاران،. - 2005 سوء رفتارها در هر مرحله از پژوهش در راه تعالی تحقیق و پژوهش تأثیرگذار خواهند بود. پژوهشگران و محققان بایستی متعهد باشند که خود با اتکا به توانمندی، پشتکار، انگیزه و روحیه پرسشگری خود و انجام برنامههای نظاممند، نسبت به کشف حقیقت و انتشار صادقانه نتایج اقدام نمایند - مهارتی،. - 1392 برای تعیین مؤلفههای کاربردی اخلاق حرفهای اسلامی، میتوان از اصول راهبردی اخلاق حرفهای در اسلام استفاده کرد؛ اصول راهبردی اصلی در اسلام عبارتاند از: احترام اصیل و نامشروط به انسانها، رعایت آزادی انسانها، برقراری عدالت در مورد انسانها، امانت ورزی در رفتار و بینش شخصی.
اخلاق اسلامی بهگونهای است که با اخلاق حرفهای درهمآمیخته و تفکیکناپذیر است؛ زیرا در این نظام ملاک نهایی و نهایت سعادت بشری، الله است و انسان در مقام خلیفه و جانشین الهی در زمین، محور توجهات اخلاقی است؛ بدین معنا که خشنودی انسان و خدمت به او موجب رضایت و تقرب به خداوند میشود؛ ازاینرو، نظام اخلاق اسلامی با توجه به ملاک نهایی، درصدد است با ارائه دستورالعملها و آییننامههای اخلاقی در سطح حرفه و زندگی اجتماعی و همچنین با در نظر گرفتن پیشرفتهای مادی در جهت بهبود زندگی انسانها، زمینه سعادت و کمال حقیقی بشر را فراهم آورد - خانی جزنی، . - 1385 با بررسی اصول اخلاق حرفهای در کتاب ارزشمند نهجالبلاغه درمییابیم که ؛ حضرت علی - علیهالسلام - همواره به بحث اخلاقیات و اصول اخلاقی توجه داشتهاند و در موارد فراوانی، کارگزاران و یاران خود، بهطور اخص و تمامی انسانها را در طول زمان به رعایت آنها فرمان دادهاند. اصول اخلاقی مطرح در نهجالبلاغه، مشتمل بر: اصل احترام، اصل آزادی، اصل انصاف، اصل وفای به عهد، اصل امانت، اصل صداقت، اصل مسئولیتپذیری، اصل نقادی و انتقادپذیری، اصل مدارا و سعهصدر، اصل قانون مداری، اصل اعتدال و اصل رازداری است - فرمهینی و اشرفی،. - 1393 بهطورکلی میتوان عنوان نمود؛ واقعیت - علم - و ارزش دو بعد درهمتنیده هستی است. ازاینرو، پژوهشگر در همه مراحل پژوهش خود از انتخاب موضوع تا گزارش و انتشار آن، درگیر ملاحظات و تصمیمگیریهای اخلاقی است. این مسئله از مسلمات باور دینی ما است که پژوهشگر نمیتواند و نباید بیدر نظر گرفتن ملاحظات اخلاقی، پژوهش خود را پیش ببرد - اسلامی،. - 1390 در دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی اخلاق مدار، فلسفه اخلاق بهعنوان زیربنای مؤلفههای اخلاقی
