بخشی از مقاله
چکیده
نقش کتاب به عنوان یکی از مهمترین عناصر ورودی در فرایند سیستمی تعلیم و تربیت جای بررسی، تتبّع و تعمّق فراوان دارد. به ویژه در عصر اطلاعات که یادگیرندگان نیاز دارند به موازات پیشرفت علم، بر معلومات علمی خود بیفزایند و عموماً این امر با ایجاد و پرورش عادادت صحیح علمی محقق میشود؛ بدیهی است که دانش آموزان در برنامهی درسی باید با رموز علمی و راههای کشف حقایق آشنا شوند.
لذا با در نظر داشتن این امر کتاب تفکر و پژوهش پایه ششم ابتدایی که به منظور ایجاد و تقویت روحیه کنجکاوی و خلاقیت و تحقیق گرایی دانش آموزان در نظر گرفته شده است؛ مورد بررسی قرار گرفت. این کتاب دارای 36 عنوان درسی است که با توجه به تکنیک ویلیام رومی 30 درصد از متن کتاب به صورت تصادفی سیستماتیک انتخاب گردید و توسط 13 نفر از معلمان شهر اردبیل کدگذاری شد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که در کتاب تفکر و پژوهش در سطح بسیار مطلوبی به رشد مهارتهای پژوهشی دانش آموزان توجه شده است.
مقدمه
یکی از مهم ترین مسائل بشر در تمامی ادوار تاریخی مقوله ی تعلیم و تربیت و پرورش نسل جوان برای ورود به اجتماع و جامعه پذیری آنان بوده است. زیرا بیشتر برای دوام و بقای نسل ناگزیر از کنترل و کارگردانی محیط خویش به مدد نیروی بشری اندیشه بوده و آن چه را که در این رهگذر تجربه کرده می بایست به نسل جوان منتقل نماید. به همین دلیل می توان گفت، در کهن ترین دوران های تاریخی، تعلیم و تربیت از بارزترین دلمشغولی های جوامع بوده است. از آن جا که تعلیم و تربیت حتی در اشکال سنتی و تصادفی خود مستلزم محتوا و تجارب خاصی می باشد، برنامه های درسی از قدمتی به اندازه ی حوزه ی تعلیم و تربیت برخوردار هستند.
از سویی دیگر همزمان با فزونی دانش و آگاهی بشر از حساسیت و اهمیت تعلیم و تربیت و ظهور ساختارهای اجتماعی پیچیده، نظام تعلیم و تربیت از اشکال تصادفی و سنتی به سوی نظام های قانونمند سوق یافتند و در این میان برنامه های درسی نیز از طرح و مقاصد واقع بینانه تری برخوردار گردیدند - فتحی واجارگاه،. - 1393 بازنگری، اصلاح و تجدید نظر اصولی و علمی در برنامه و محتوای کتاب های درسی، مستلزم توجه به نقش های جدید یادگیرنده در فرایند یادگیری است.
خودانضباطی، خودکنترلی و خودراهبری مستلزم پرورش روحیه ی تحقیق گرایی دانش آموزان در عناصر تشکیل دهنده ی برنامه ی درسی است. از سوی دیگر، برای رویارویی با پدیده های بزرگی چون انفجار اطلاعات و گسترش روزافزون فناوری، دانش آموزان باید برای زندگی در چنین جامعه ای آماده شوند
در طی پروسه تغییر و تحول نظام تعلیم و تربیت، با توجه به اقتضائات زمانی و پیشرفت های علمی، اقتصادی، تکنولوژیکی و.. به موضوعات و برنامه های درسی متعددی توجه شده است. می دانیم که یکی از ویژگی های انسان کنجکاوی در زمینه ی پدیده ها و مسائل پیرامونی اوست. این خصیصه فطری حداقل دو پیامد مفید به ارمغان می آورد، یکی احساس رضایت مندی و در نتیجه تقویت ادامه ی کنجکاوی و دیگری کشف بسیاری از پدیده های مجهول و نیل به رشد و ترقی و کسب معارف بیشتر.
یکی از راه های منظم و اصولی برآورده شدن حس کنجکاوی انسان استفاده از فنون و روش های تحقیق است. هرچند که در علوم مختلف شیوه های تحقیق کم و بیش تفاوت هایی دارند اما می توان گفت که اصول و مفاهیم مشترک زیادی بین علوم مختلف از این نظر وجود دارد
تحقیق در لغت به معنای پژوهش، بررسی و رسیدن است و در معنای وسیع تر تحقیق عبارت است از فرایند رسیدن به پاسخ سؤال پژوهشی . هم چنین هدف تحقیق علمی، جست و جوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین است
با آن که امروزه بر به کار بردن شیوه های فعالانه در تدریس علوم، تأکید فراوان می شود، نگاه های جدید آموزشی در تدریس علوم از رویکرد فعالیت گرایی به تحقیق گرایی تغییر پیدا کرده است
در برداشت جدید از تعلیم و تربیت، هدف علوم تنها انتقال دانش علمی نیست؛ بلکه جدیت در ارائه ی دلالت های شناختی برای فهم خویشتن اجتماعی است و این همان منظوری است که تعلیم و تربیت پژوهش محور آن را دنبال می کند. در تربیت سنتی، هدف اساسی ارتقاء سطح توانایی بکاربردن دانش، روش ها، فنون و ابزار از طریق تجربه، تحصیل و کارورزی است اما در تربیت پژوهش محور، توانایی و تشخیص کارکردن با دیگران، درک و فهم انگیزه ی خود و دیگران و توانایی فهمیدن پیچیدگی های جهان و انسان هدف است
سلطانی کفرانی - 1383 - بیان می دارد که در رویکرد فعالیت گرا، دانش آموزان با یک سلسله ابزار، وسایل، مجموعه ها یا بسته های معین و محدود روبه رو هستند که می توانند با هریک از آن ها ساعت ها مشغول باشند. در حالی که در رویکرد تحقیق گرایی، فعالیت ها از میان پرسش ها و علایق دانش آموزان تعیین می شود و هم چینین دانش آموز به دنبال یافتن الگوها و روابط مرتبط با مشاهدات خود در جهان پیرامون است. بنابراین، در استفاده از روش های فعالانه ی تدریس باید روبکرد تحقیق گرایی را مورد توجه قرار داد تا یادگیرنده ضمن فعال بودن، به اکتشاف و یافتن روابط بین پدیده های علمی و طبیعی بپردازد
نکته ای که نباید از نظر دور داشت این است که طراحی و تدوین برنامه ی درسی مفید و مطلوب پیرامون تحقیق و تحقیق گرایی نیازمند شناخت و آگاهی کافی از مبانی نظری این حوزه است. زیرا هرچه حوزه ی معرفتی در این رابطه کامل تر باشد، می توان در تدوین محتوا برای آن برنامه ی درسی خاص و در تصمیم گیری برنامه ی درسی جهت پرداختن به تفکر و پژوهش، کاستی ها و اشکالات کمتری را مشاهده کرد. پر واضح است که رشد مهارت های پژوهشی عنصر مهمی از سواد اطلاعاتی است، لذا لازم است دانش آموزان از همان دوره ی ابتدایی به این مهارت ها مجهز گردند تا به راحتی از منابع وسیع اطلاعاتی استفاده، آن ها را تجزیه و تحلیل و ترکیب کنند و در رد یا قبول فرضیه های خود از آن ها بهره ببرند
فنتون - 1967 - 5 بر این باور است که رویه های اکتشاف باید زمینه ی کنارآمدن دانش آموز با پدیده ی انفجار اطلاعات را فراهم سازد. به نظر او از طریق فراگیری مهارت های اکتشاف، دانش آموز از ابزارهای لازم برای بررسی اعتبار اطلاعاتی که با آن ها مواجه خواهد بود، برخوردار می شود
از سوی دیگر بررسی اسناد ملی و بین المللی نشان می دهد که کاوشگری علمی و پرورش مهارت های پژوهشی به منزله ی عنصری کلیدی برای پرورش سواد علمی همه ی یادگیرندگان مطرح است و در کشورهایی مانند آمریکا، کانادا، انگلستان، چین، استرالیا و زلاندنو که دارای سند ملی برنامه ی درسی هستند، استاندارهایی در این زمینه به چشم می خورد.
برای مثال، می توان به استاندارهای انجمن ملی پژوهش - 1996 - 6، گزارش ملی مدارس استرالیا - 2000 - 7، و پژوهش بین المللی درباره ی استانداردهای علوم به همت مک کامز و اولسون - 1998 - 8 اشاره کرد. در اسناد این کشورها، استانداردهایی برای پرورش مهارت های پژوهشی و تحقیق گرایی به چشم می خورد
با توجه به آن چه در بیان اهمیت و ضرورت توجه به پژوهش گرایی و برنامه درسی مبتنی بر پژوهش محوری بیان شد خالی از لطف نیست که تحلیل و واکاوی کتاب های درسی این زمینه ی خاص مورد توجه قرار گیرد. در کشور ما هماهنگ با پیشرفت چشمگیر فنون و روش های پژوهش صنایع و علوم مختلف، در متن و محتوای برنامه های درسی بسیاری از رشته های تحصیلات تکمیلی واحدهایی برای این امر در نظر گرفته شده است.
لازم به توجه است که توجه به اهمیت تحقیق در مقاطع پایین تر نیز اگرچه به صورت یک برنامه ی درسی خاص پرداخته نشده است اما کاملاً مشهود است که در لابه لای متون درسی مختلف تشویق و ایجاد زمینه این امر در نظر گرفته شده است. با توجه به اهمیت روزافزون پرداختن به امر پژوهش، اخیراً نیز در برنامه های درسی مقطع ابتدایی برنامه ی درسی ای تحت عنوان تفکر و پژوهش در پایه ی ششم ابتدایی در برنامه ی مدارس گنجانده شده است
