بخشی از مقاله
چکیده
عوامل متعددی باعث خسارت به جنگل میشود که منشا آنها طبیعی یا دخالتهای انسانی است که در برخی مواقع هر کدام میتواند زمینهساز دیگری شود. پدیده زوال اخیرا در جنگلهای بلوط زاگرس به صورت خشکیدگیهای درختی وسیعی روی داده است. این مطالعه به تحلیل درختان خشکیده بلوط زرآب زرینآباد شهرستان دهلران پرداخته است. در تمام این عرصه درختان خشکیده و آسیبدیده مورد آماربرداری قرار گرفت و نوع گونه، فرم رویشی، میزان خشکیدگی، محل خشکیدگی، عامل خشکیدگی و جهت ثبت شد. نتایج با کمک نرم افزار SPSS تحلیل شد.
این نتایج نشان از آن دارد که میزان خشکیدگی در درختان با فرم رویشی دانهزاد بیشتر از درختان با فرم رویشی شاخهزاد است و درختان با فرم رویشی دانه-زاد بیشتر از درختان با فرم رویشی شاخهزاد دچار خشکیدگی در ناحیه تنه و تاج هستند. بالاترین میزان خشکیدگی در درختان در جهت غرب دیده شد و قارچ از مهمترین عوامل خشکیدگی تنه و تاج است.
پر واضح است که یکی از جدی ترین بیماری های درختان بلوط در غرب ایران پژمردگی بلوط است و مسبب کشتن هزاران اصله از درختان بلوط در جنگل ها و مناظر خانه هاست. نتایج تاکید دارد که درختان پس از تنشهای اولیه مانند خشکی آلودگی شدید به قارچ پیدا میکنند بر این اساس میتوان کانون های آلودگی را در سطح کل جنگلهای زاگرس با اقدامات هدفمند شناسایی کرده و در حمایت و احیا جنگلهای برآمد.
مقدمه
حفاظت آب و خاک از کارکردهای مهم جنگلهای زاگرس هستند که با توجه به غالب بودن آب و هوای خشک و نیمه خشک در کشور از اهمیت انکار نشدنی برخوردار میباشند. وجود پوشش گیاهی مرتعی، جنگلی و بارانهای مناسب باعث شده تا زاگرس با تغذیه سفرههای آب زیرزمینی و منشا قرار گرفتن بسیاری از رودخانههای بزرگ و کوچک و چشمهها حدود 40 درصد از آب کشور را تامین نماید. آنچنانکه هر نوع سرمایهگذاری حفاظتی و احیایی را توجیه پذیر مینمایند. بدیهی است بدون پوشش گیاهی مناسب، زاگرس نه تنها توان لازم برای ایفای چنین نقشی را نخواهد داشت، بلکه با بارشهای متعدد فرسایش خاک نیز بیشتر خواهد شد.
احیا جنگل-های زاگرس ایران امری لازم و ضروری است. ولی احیای این جنگل-ها با توجه به ساختار اقتصادی جامعه جنگلنشین غرب کشور که تنها به دامداری و کشاورزی وابسته است امری مشکل و در بسیاری موارد غیر ممکن شده است، زیرا موانع و مشکلات موجود به صورت حلقههای بهم پیوستهای به عنوان مانعی اساسی و مهم در مقابل آن خودنمایی مینمایند
پوشش جنگلی استان ایلام که تحت شرایط اقلیمی ناحیه رویشی جنگلهای زاگرس واقع میباشد، چه از نظر ترکیب چه از نظر سرشت و خواهش اکولوژیک گونه، دارای تفاوتهای قابل توجهی میباشد. قدمت تدوین این جنگلها براساس مطالعات گردهشناسی که در جنگلهای بلوط کردستان انجام گرفته به بیش از پنجاه قرن قبل برمیگردد. مهمترین گونه درختی در این جنگلها بلوط فارسی است، گونههای بلوط ایرانی از قدرت جستزنی فوق العادهای برخوردار است که ضامن پایداری این گونه در مقابل فشار زیاد تخریب در این جنگلها بوده است. در سالهای اخیر تغییر شرایط اکولوژیک و پیامدهای ناشی از آن، در کنار سایر چالشهای موجود با دخالت عوامل انسانی، اکوسیستمهای جنگلی زاگرس را تحت تاثیر قرار داده است
طبق نقشه پهنهبندی خشکیدگیهای جنگلهای استان متاسفانه بیش از 50 درصد جنگلهای استان در وضعیت بحرانی قرار دارند و این موضوع بیانگر حساسیت موضوع و لزوم اقدام سریع اجرایی در این خصوص است.
زادآوری این گونه به دلایلی مانند کمبود یا فقدان درختان مادری، فرسایش شدید خاک، نبود محیط مناسب بهمنظور جوانهزنی و ماندگاری پس از سبز شدن نهالها، چرای مفرط دام، جمعآوری بذر، کمبود قوه نامیه بذر بسیار کم شده است
تغییر کاربری اراضی، قطع درختان، چرای دام، آتش سوزیهای عمدی و غیرعمدی، تهاجم آفات و بیماریها همه از عوامل اصلی تخریب در اکوسیستم جنگلی زاگرس بشمار میآیند. در چنین وضعیتی، کاهش تراکم حجم تاج پوشش، پایین آمدن سطح تنوع و فرسایش ژنتیکی گونههای جانوری و گیاهی، وقوع سیلابها، افزایش دمای هوا، وقوع پدیده ریزگردها و گردغبار، کاهش یافتن ذخیره نزولات جوی که منجر به افت سطح ایستایی ذخیره آبهای زیرزمینی شده است.
چنین شرایطی جنگلهای این مناطق را با وضعیت دشواری مواجه ساخته و ضربه پذیری آنها در مواجهه با استرسهای محیطی چندین برابر نموده است. با شرایط نامطلوب ایجاد شده و حاکم بر اکوسیستم جنگلی، جریان شیره گیاه در درختان کند شده و آثار ضعف و کاهش علائم حیات بر درختان مستولی میگردد، و باعث هجوم آفات چوبخوار و پوستخوار و نیز حمله قارچها شده است. با حمله این آفات ضربه نهایی که همانا متلاشی ساختن بافت و سیستم آوندی درخت میباشد فراهم شده و در نهایت موجب خشکیدگی آنها میگردد
این پدیده فاجعه آمیز بیشتر در خاکهای کم عمق و شنی مشاهده شده است و غالباً در اثر نابسامانی شرایط رویشگاهی و بر هم خوردن تعادل محیطی، از خشکیدگی ریشههای موئی درختان بلوط شروع شده و سبب زوال و خشکیدگی درختان میگردد. متاسفانه پس از ظهور علائم زوال که بصورت اپیدمی نیز در همه مناطق جنگلی زاگرس گسترش یافته بیشتر از سه تا پنج سال طول نمیکشد که درختان بلوط بطور کامل خشک گردیده و مرگ ناگهانی جنگلها رخ میدهد.
در هر حال بنظر میرسد منشا اصلی این آسیبها بدلیل تخریب بیش از حد اکوسیستمهای طبیعیباشد. مسئله خشکسالی طولانی طی سالهای اخیر و به احتمال زیاد، افزایش میزان ریزگردهای مهاجر از کشورهای همسایه بخصوص کشور عراق به دلیل ایجاد پوشش در پهنک برگ درختان بخصوص گونه بلوط بدلیل رزینی بودن بیشتر برگ و بسته شدن بسیاری از روزنههای پهنک برگ، موجبات کاهش فتوسنتز و تنفس را در گیاهان فراهم آورده و ضعف فیزیولوژی را در گیاهان مختلف بخصوص درختان بلوط افزایش داده است.
بنابراین بیماریهای مختلف بر این اکوسیستمها از جمله اکوسیتمهای جنگلهای ایلام حاکم شده است. بطور معمول وقتی افرادی در داخل اکوسیستم با ضعف فیزیولوژی روبه رو هستند، بیشتر در معرض بیماریها و آفات مختلف قرار گرفته و قدرت پاسخدهی آنها نیز به این تنشها به دلیل کاهش میزان انرژی - کاهش عمل فتوسنتز - مطلوب نمیباشد
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه استان ایلام دارای 641667 هکتار جنگل و 1146280 هکتار مرتع میباشد. این میزان معادل 4 درصد جنگلها و 1 درصد مراتع کشور و همچنین 10 درصد سطح جنگلها و 6 درصد مراتع زاگرس را به خود اختصاص داده است. 66 درصد جنگلهای استان را جنگلهای تنک تشکیل داده و جز مناطق خشک و نیمه خشک سلسله جبال زاگرس بوده و تیپ غالب آن را گونه بلوط ایرانی تشکیل میدهد. در سالهای اخیر بلوط در برابر پدیده خشکیدگی حساسیت نشان داده و تعداد زیادی از درختان آن از بین رفته و از سطح جنگل حذف گردیدهاند.
در ادامه مطالعات و آمارگیریها در جنگلهای بلوط استان ایلام جنگلهای شهر زرین آباد انتخاب گردید. انتخاب منطقه براساس وجود خشکیدگی درختان، ناهمگنی فیزیوگرافی، نزدیکی به مراکز جمعیتی از نظر جنبههای تفریحی و تفرجی و با توجه به اهمیت جنگلهای آن در منطقه بوده است. بخش زرینآباد یکی از بخشهای تابعه شهرستان دهلران در استان ایلام در غرب ایران به مرکزیت شهر پهله است. شهر زرینآباد در محدوده جغرافیایی 33৹َ59,88" 4 طول شرقی و 45"َ 46৹ 51 عرض شمالی با وسعت 114 هکتار در 104 کیلومتری جنوب غربی شهر ایلام واقع شده است. بیشینه دمای این شهر 40 و کمینه آن -5 درجه سانتیگراد و میانگین بارش سالیانه در آن 280 میلیمتر است. در 790 متری از سطح دریا قرار دارد.
روش تحقیق
در این مطالعه پس از مراجعه به اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان و تعیین و دریافت محدوده جنگلهای منطقه موردمطالعه و بازدید میدانی از منطقه، ابتدا اقدام به تهیه نقشههای رقومی پایه شد. روش آماربرداری مورداستفاده در این تحقیق روش صد در صد بود که در آن ضمن پیمایش سطح عرصه تمام درختان خشکیده و آفتزده مورد اندازهگیری قرار گرفت و مشخصات کمی و کیفی تمامی درختان خشکیده و در معرض خشکیدگی به همراه یک سری اطلاعات جانبی اندازهگیری و ثبت شد. تجزیه و تحلیل آماری داده-های در محیط نرمافزار آماری SPSS انجام شد.
نتایج
از 500 اصله درخت مورد بررسی، 350 اصله درخت با فراوانی 70 درصد فرم رویشی دانه زاد و 150 اصله درخت با فراوانی 30 درصد فرم رویشی شاخهزاد هستند. در بین درختان با فرم رویشی 9/3 درصد یک جست، 68 درصد دو جست، 12/7 درصد سه جست، 6/7 درصد چهار جست، 2/7 درصد پنج جست و 0/7 درصد شش جست دارند، به عبارت دیگر حدود 77 درصد درختان دو جست یا کمتر دارند. در نمونههای مورد بررسی 99/4 درصد خشکیدگی صد در صد، چهار درصد خشکیدگی 80 درصدو دو درصد 75 درصد خشکیدگی دارد که 99 درصد درختان دارای خشکیدگی هم در ناحیه تنه و هم در ناحیه تاج هستند.
در بررسی پارامتر عامل خشکیدگی در نمونههای حاضر مشخص شد: سهم خشکیدگی با عامل قارچ 98/8 درصد، سهم موریانه 0/4 درصد، سهم هر دو عامل قارچ و موریانه تواما روی یک درخت 0/6 درصد، سهم خشکیدگی با عامل قارچ و انگل 0/2 درصد است.
همچنین مشخص شد که بیشتر درختان با فراوانی 39/3 درصد در جهت غرب، سپس با فراوانی 38/3 درصد در جهت شمال، 7/9 درصد شمال شرق، 5/9 درصد در جهت شرق، 4/7 در جهت جنوب غرب، 2/4 درصد در جهت شمال غربی، 1/6 درصد در جهت جنوب قرار دارند.
در خصوص رابطه بین پارامتر فرم رویشی و میزان خشکیدگی، از آزمون کای اسکور استقلال استفاده شد که نتایج حاصل از این آزمون در سطح خطای کوچکتر از 0/05 درصد معنی دار است. این نتایج نشان از آن دارد که میزان خشکیدگی در درختان با فرم رویشی دانهزاد بیشتر از درختان با فرم رویشی شاخهزاد است. اما نتیجه آزمون همبستگی وی کرامر نشان میدهد که این تفاوت میزان خشکیدگی بین درختان دانهزاد و شاخهزاد در حد ضعیف است. به این معنی که هر دو نوع فرم رویشی دارای میزان خشکیدگی بسیار بالایی هستتند - جدول. - 1
جدول :1 بررسی رابطه بین فرم رویشی و میزان خشکیدگی
در خصوص رابطه بین پارامتر فرم رویشی و محل خشکیدگی، از آزمون کای اسکور استقلال استفاده شد که نتایج حاصل از این آزمون در سطح خطای کوچکتر از 0/05 درصد معنی دار است. این نتایج نشان از آن دارد که درختان با فرم رویشی دانهزاد بیشتر از درختان با فرم رویشی شاخهزاد دچار خشکیدگی در ناحیه تنه و تاج هستند. اما نتیجه آزمون همبستگی وی کرامر نشان میدهد که تفاوت محل خشکیدگی بین درختان دانهزاد و شاخهزاد در حد ضعیف است. به این معنی که هر دو نوع فرم رویشی دارای خشکیدگی در هر دو ناحیه تنه و تاج هستتند - جدول. - 2
جدول :2 بررسی رابطه بین فرم رویشی و محل خشکیدگی
در خصوص رابطه بین پارامتر فرم رویشی و عامل خشکیدگی، از آزمون کای اسکور استقلال استفاده شد که نتایج حاصل از این آزمون در سطح خطای کوچکتر از 0/05 درصد بی معنی است. این نتایج نشان از آن دارد که بین فرم رویشی و عامل خشکیدگی ارتباطی ندارد. 98/7 درصد هر دو فرم رویشی درختان دارای خشکیدگی با عامل قارچ، 0/4 درصد دارای خشکیدگی با عامل موریانه، 0/6 درصد دارای خشکیدگی با دو عامل قارچ و موریانه، 0/2 درصد دارا خشکیدگی با عامل قارچ و انگل هستند.
در رابطه بین پارامتر تعداد جست و میزان خشکیدگی، از آزمون کای اسکور استقلال استفاده شد که نتایج حاصل از این آزمون در سطح خطای کوچکتر از 0/05 درصد بی معنی است. این نتایج نشان از آن دارد که تعداد جست در درختان با فرم رویشی شاخهزاد با محل خشکیدگی و جهت جغرافیایی ارتباطی ندارد. بالاترین میزان خشکیدگی 29/4 درصد در درختان با دو جست در جهت غرب دیده شد. هیچ رابطهای بین عامل خشکیدگی و جهت جغرافیایی وجود ندارد.
در بررسی رابطه بین پارامتر فرم رویشی و جهتهای جغرافیایی، از آزمون کای اسکور استقلال استفاده شد که نتایج حاصل از این آزمون در سطح خطای کوچکتر از 0/05 درصد معنی دار است. این نتایج نشان از آن دارد که درختان با فرم رویشی دانهزاد بیشتر از درختان با فرم رویشی شاخهزاد دچار خشکیدگی در جهت غرب هستند. اما نتیجه آزمون همبستگی وی کرامر نشان میدهد که تفاوت جهتهای جغرافیایی بین درختان دانهزاد و شاخهزاد در حد ضعیف است - جدول. - 3
جدول :3 بررسی رابطه بین فرم رویشی و جهتهای جغرافیایی
در بررسی رابطه بین پارامتر محل خشکیدگی و عامل خشکیدگی، از آزمون کای اسکور استقلال استفاده شد که نتایج حاصل از این آزمون در سطح خطای کوچکتر از 0/05 درصد معنی دار است. این نتایج نشان از آن دارد که عامل خشکیدگی تنه وتاج قارچ است.
