بخشی از مقاله
چکیده
از وقایع تلخی که در سالهای اخیر در مورد عرصه منابع طبیعی و جنگلهای زاگرس به وقوع میپیوندد زوال یا خشکیدگی درختان بلوط است و از میان استانهای واقع در منطقه رویشی زاگرس، ایلام ازنظر خشکیدگی درختان در شرایط بحرانی قرار دارد. در این مطالعه سعی شد به بررسی مقدماتی و تجزیه و تحلیل خصوصیات کمی و کیفی درختان خشکیده و آفتزده بلوط ایرانی در پارک جنگلی چغاسبز شهرستان ایلام پرداخته شود. براساس نتایج این مطالعه بیشتر درختان خشکیده دارای فرم رویشی دانهزاد بوده و محل خشکیده در آنها اغلب سرشاخه و تاج درختان بوده که درصد قابل توجهی از درختان منطقه در کلاسه خشکیده 0 -25 درصد بودند و در بیشتر آنها اثر توأمان بیماری ذغالی و حضور سوسکهای چوبخور مشاهده شد.
با توجه به قطر تنه در درختان دانهزاد و قطر جست گروهها در درختان شاخه زاد، بیشترین درختان خشکیده در طبقه میان قطر تا کم قطر و کمترین تعداد در درختان قطور مشاهده شد، و بین قطر تاج و ارتفاع درخت با نوع خشکیدگی ارتباط وجود نداشت. آنچه مسلم است در حال حاضر جنگلهای زاگرس در شرایط حساس و شکننده قرار گرفتهاند و بهطور مشخصی نمیتوان دلیل مرگ جنگلهای بلوط را عنوان کرد زیرا عوامل متعددی در بروز این ضایعه دخیل بودهاند. عوامل مستعد کنندهی خشکیدگی درختان شامل عوامل انسانی - قطع و زراعت دیم در زیراشکوب درختان - ، عوامل شروع کننده شامل عوامل اقلیمی و عوامل مشارکت کننده شامل آفات و بیماریها میباشند. عدم زادآوری درختان منطقه موجب گردیده تا این جنگلها بهسوی رویشگاه پیر سوق داده شوند. پس مشکل خشکیدگی درختان بلوط، تهدیدی برای همه جنگل-های زاگرس است که لزوم توجه جدی به این امر ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
واژههای کلیدی: خشکیدگی بلوط، جنگلهای زاگرس، آفات، گرد و غبار، چغاسبز ایلام.
-1 مقدمه
جنگل یک اکوسیستم است و پایداری جنگلها بستگی مستقیم به پایداری اکوسیستم آنها دارد - مصدق . - 1375 جنگل بهطورکلی بر روی کمیت و کیفیت آب، میزان و نحوه توزیع آب، تعدیل حرارتی محیط داخل و خارج خود، پالایش هوا، جلوگیری از شدت صدا، کاهش صدمات باد و جلوگیری از ریزش سنگ و تشکیل بهمن نقش مهمی دارد - مروری مهاجر . - 35:1390 ساعی - 1329 - مساحت جنگلهای ایران را در زمان هخامنشی 36 میلیون هکتار جنگل برآورده کرده است. امروزه طبق آخرین اطلاعات و آمار، مساحت جنگلها حدود 12 میلیون هکتار است که این سطح فقط 7/3 درصد کل کشور را در برمیگیرد. با توجه به آمار سال 1343 میتوان گفت تنها در 35 سال گذشته تقریبا یک سوم جنگلهای کشور، از بین رفته است و چنانچه روند تخریب جنگلهای کشور با همین سرعت ادامه یابد میتوان تصور نمود که تا 50 سال آینده اکثر جنگلها کنونی نیز از بین خواهد رفت. این فاجعه بس عظیم خواهد بود و چنین اتفاقی هرگز نباید رخ دهد - مروری مهاجر . - 35:1390
بر اساس مطالعات صورت گرفته جنگلهای بلوط منطقه زاگرس حدود 5500 سال پیش تشکیل شده است - مصدق . - 1375 کوههای زاگرس که از شمال غرب تا جنوب غرب ایران گسترش مییابد به علت جذب رطوبت ابرهای بارانزا شرایط لازم را جهت استقرار و گسترش پوشش جنگلی به وجود آورده است. طول این نوار جنگلی بیش از هزار کیلومتر و عرض آن تا 100 کیلومتر است که معمولا منقطع بوده و فقط در قسمت کوههای بختیاری از پیوستگی بیشتر برخوردار است. که گونه غالب آن بلوط ایرانی1 است - مروری مهاجر . - 53:1390 مساحت جنگلهای زاگرس در حال حاضر در حدود 5 میلیون هکتار است. امروزه جنگلهای زاگرس به علت قطع بیرویه و چرای مفرط غالبا به حالت مخروبه درآمدهاند - جزیرهای و ابراهیمی . - 1392 تودههای جنگلی اغلب تنک با تاج پوشش کمتر از 50 درصد است. میزان رویش در هکتار این جنگلها کمتر از 1 مترمکعب در سال است. قابلتوجه است که بیش از 50 درصد جمعیت دامی کشور و 80 درصد عشایر ایران در این منطقه جنگلی حضور دارد - مروری مهاجر . - 57:1390
یکی از رخدادهای تلخی که در سالهای اخیر در جنگلهای زاگرس در حال رخ دادن بوده و هرروزه بر وسعت آن افزوده میشود، زوال یا خشکیدگی بلوط2 است - سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور . - 1391 خشکی از طریق کاهش میزان بارندگی موجبات کاهش رطوبت خاک را فراهم میکند. با کاهش تدریجی رطوبت قابل دسترس خاک، کاهش آب در بافتها و اندامهای گیاه رخ داده و نتیجه اولیه آن به صورت پژمردگی ظاهر میشود. بنابراین پژمردگی اولین اثر قابل رؤیت خشکی در درخت است. به تدریج با کاهش شدید آب در بافتها اندامها و برگ درخت ابتدا حاشیه برگ زرد شده و سپس کل برگ خشک و به تدریج به سرشاخهها و شاخهها سرایت کرده و سر خشکیدگی در درخت ظاهر میشود. تداوم خشکیدگیها در درخت منجر به خشکیدگی کامل درخت و مرگ میشود. بنابراین اثرات خشکی بر روی درخت به صورت پژمردگی و زرد شدن برگ و برگریزی زودتر از موعد، کاهش سطح برگها، کاهش تعداد برگ، کاهش میوه، ریزش زودتر از موعد میوه و کاهش ابعاد آن، کاهش رویش قطری و رشد ریشهای بوده و با توجه به ضعف فیزیولوژیک درخت مستعد شدن آنها را به آفات و بیماریها به ویژه سوسکهای چوبخوار و پوست خوار به دنبال دارد - خسروپور، میرزایی، و دوستکامی . - 1393
اخیراً در اکثر مناطق جنگلی زاگرس پدیده مرگ ناگهانی گونه بلوط مشاهده گردیده است که از میان 11 استان زاگرسی، استان ایلام در شرایط بحرانی و أسف باری قرار دارد - سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور . - 1391 این پدیده فاجعهآمیز، بیشتر در خاکهای کم عمق و شنی مشاهده شده است و غالباً در اثر نابسامانی شرایط رویشگاهی و برهم خوردن تعادل محیطی، از خشکیدگی ریشههای موئی درختان بلوط شروع شده و با ظهور آفات و بیماریهای ثانویه، استرسهای شدیدی به درختان بلوط وارد آمده و سبب زوال و خشکیدگی آنها میشود - جوزیان و عبائی . - 1390 متأسفانه پس از ظهور علائم زوال و خشکیدگی، که به صورت اپیدمی نیز در همه مناطق جنگلی زاگرس گسترش مییابد، بیشتر از 3 تا 5 سال طول نمیکشد که درختان بلوط بطور کامل خشک گردیده و مرگ ناگهانی جنگلها رخ میدهد.
لذا چنانچه جلوی تخریب سریع جنگلهای زاگرس گرفته نشود، در آینده نزدیکی مناطق جنگلی غرب و جنوب غربی کشورمان تبدیل به کوهستانهای سنگلاخی و فاقد پوشش گیاهی مناسب خواهد شد که خطرات و صدمات سیل و سایر عواقب آن برای کل منطقه غیرقابل جبران خواهد بود - حسینی، حسینی، رحمانی، و آزادفر 566:1391؛ مروری مهاجر . - 58:1390 براساس جنگل گردشیها و مشاهده ظاهری، در اطراف شهرستان ایلام، پارک جنگلی چغاسبز به علت تراکم نسبتا مناسب درختان بلوط، انجام فعالیتهای جنگلکاری در این ناحیه در سالهای اخیر و نزدیکی به مرکز شهر برای انجام مطالعه مطلوب شناخته شد. نظر به اینکه وضعیت سایر جنگلهای زاگرس در شهرستان ایلام بسیار مشابه حوزه مورد مطالعه است، لکن از نتایج حاضر میتوان در شناخت مشکلات و ارائه راهکارهای مدیریتی برای کلیه جنگلهای آسیبدیده در شهرستان استفاده نمود. در این راستا در مقاله حاضر سعی شده است تحلیل کمی خشکیدگی و عوامل بوجود آورنده آن در بین پایههای بلوط ایرانی منطقه چغاسبز ایلام مشخص شود.
